ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΙΣΣΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ (1867 – 1906)

  ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

  Η Κωνσταντινούπολη αποτελεί από την ίδρυσή της έναν πνευματικό χώρο κυοφορίας τέχνης και λόγου. Παραλείπουμε τους έντεκα αιώνες της βυζαντινής οικουμένης και τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κατοχής και περνούμε στον 19ο αιώνα.

  Στη “Συνοπτική Ιστορία Θρακικής Λογοτεχνίας” (1982), γράφω σχετικά ‘Η Κωνσταντινούπολη ανάδειξε μια ολόκληρη σειρά λογοτέχνες και σχολές, με βασικότερη τη Φαναριώτικη Σχολή. Από εδώ ξεκινούν θεατρικοί συγγραφείς του διαφωτισμού, ποιητές της πρώτης Αθηναϊκής Σχολής, δημοσιογράφοι, πεζογράφοι, συγγραφείς (…). Οι περισσότεροι από τους κωνσταντινουπολίτες λογοτέχνες συνέχισαν τη δράση τους στην Αθήνα και δημιουργούν μια καινούρια κατάσταση, γενικά, στα ελληνικά πνευματικά πράγματα’.

 Αυτό το διάστημα ασχολούμαι με τη λογοτεχνία της Πόλης. Ανάμεσα στους λογοτέχνες που γεννήθηκαν στη Βασιλεύουσα κατά το δέκατο ένατο αιώνα, σημαντική είναι η παρουσία γυναικών. Αναφέρω τις γνωστότερες: Ιουλία Δραγούμη 1858 – 1937, Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου 1867 – 1906, Μυρτιώτισσα 1885 – 1868, Μαρία Ιορδανίδου 1897 – 1989, Τατιάνα Σταύρου 1899 – 1990.

   Με την ευκαιρία της Ημέρας της Γυναίκας, θα παρουσιάσουμε στη μελέτη μου αυτή την κωνσταντινουπολίτισσα Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου, που θεωρείται ως η πρώτη ελληνίδα γυναίκα διηγηματογράφος. Θα εξετάσουμε συνοπτικά τη ζωή και το πλούσιο έργο της, αφού πρώτα αναφερθούμε επιγραμματικά στη γυναικεία λογοτεχνία στη νεότερη Ελλάδα.

 *

  Ακόμη και στις μέρες μας η ιστορία της λογοτεχνίας και της τέχνης ‘ανδροκρατείται’. Παρόλο που οι γυναίκες δημιουργοί είναι πολλές και σημαντικές, οι αναφορές στο έργο τους αναλογικά είναι περιορισμένες. Ας φανταστούμε, λοιπόν,  τι γίνεται στον 19ο αιώνα. Στα τέλη του 18ου/αρχές 19ου αναφέρονται η Μητιώ Σακελλαρίου, η Ευανθία Καϊρη και Ελισάβετ Μουντζάν Μαρτινέγκου. Στα μέσα του 19ου αιώνα γεννήθηκαν η Μαρία Μηχανίδου, Καλλιρρόη Παρρέν, η αθηναία Αρσινόη Παπαδοπούλου και η  πολίτισσα Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου. Νεότερες έρευνες εμπλουτίζουν τον παραπάνω φτωχό κατάλογο με πολλές ακόμη γυναίκες που έγραφαν και τα ονόματά τους ήταν ως τις μέρες μας στην αφάνεια. Πολλές έγραφαν ανώνυμα ή ψευδώνυμα.

   Θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την όλη κατάσταση, αν σημειώσουμε  πρώτον ότι το 1879 στην ελεύθερη Ελλάδα ο αναλφαβητισμός των γυναικών έφτανε στο 93% και των ανδρών στο 63%. Δεύτερον, υπήρχε εδραία πεποίθηση ότι  η γυναίκα έπρεπε να ασχολείται με τα του οίκου της και με τη μητρότητα. Στα πνευματικά το καλύτερο που είχε να κάνει η γυναίκα ήταν να εμπνέει τους ποιητές και όχι η ίδια να είναι δημιουργός. Αυτά πίστευε στα τέλη του 19ου αιώνα ακόμη και ο πολύς Εμμανουήλ Ροϊδης. Αντίθετη άποψη είχε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, εκπρόσωπος μιας προοδευτικής μερίδας λογίων.

  Ένα τρίτο σχόλιο, διαχρονικό θα έλεγα. Πολλή συζήτηση έγινε, και γίνεται ίσως ακόμη, για το αν υπάρχει ή όχι ‘γυναικεία λογοτεχνία’ , ‘γυναικεία γραφή’. Θα περιοριστώ σε δύο καθαρές θέσεις, τις οποίες ασπάζομαι. Ο Κωστής Παλαμάς υποστηρίζει ότι “η Τέχνη δεν έχει γένος” και η Σιμόν ντε Μποβουάρ είπε όταν τη ρώτησαν “Είμαι συγγραφέας. Όχι γυναίκα συγγραφέας”.

    Ο Μιχάλης Περάνθης στην ‘Ελληνική Πεζογραφία’ του στον 4ο τόμο έχει ένα κεφάλαιο με τίτλο “Ένας αιώνας γυναικείας προσφοράς”(1969). Η Ανθολογία του αυτή αναφέρεται στο διάστημα 1821 – 1941. Φρονεί ότι σε μια    μεταπολεμική αναφορά δε θα είχε πλέον λόγο η διάκριση σε άντρες και γυναίκες δημιουργούς. Στα παλιότερα χρόνια “η  γυναίκα δεν είχε βρει ακόμα τη θέση που της άξιζε, το βάθρο που της ταίριαζε”. Και σημειώνει:

“Ελεύθερη να θαυματουργεί στον ξεσηκωμό, περιορίστηκε μετά την απελευθέρωση σε αποπνικτικά όρια, δούλη του οίκου, σκλάβα των προλήψεων και των ηθών, φορτωμένη καθήκοντα, και μόνον καθήκοντα. Παράλληλα προς την κοινωνική της υποτίμηση έβαινε και η πνευματική. Δεν ήξερε γράμματα. Όχι μόνο γιατί δεν είχαν τα μέσα να μάθουν, αλλά και γιατί δεν τις άφηναν!  (…) Ο ρομαντισμός και ο πατριωτισμός συνυφαίνονται στα πρώτα γυναικεία πεζογραφικά δείγματα, όπου ωστόσο δεν λείπουν και οξύτατες παρατηρήσεις, βαθείς στοχασμοί, προοδευτικές ιδέες”.

  Σε γενικές γραμμές τα παραπάνω σχόλια ισχύουν και για τις γυναίκες που ζούσαν στον εκτός μικρού ελληνικού κράτους, αν και οι κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες διαφοροποιύνται από περιοχή σε περιοχή.

  Η Αθηνά Γαϊτάνου Γιαννιού 1882 – 1950 μια προοδευτική σοσιαλίστρια, κωνσταντινοπουλίτισσα, διευθύντρια των περιοδικών Ελληνίς και Σοσιαλιστική Ζωή, αγωνίστηκε για τα δικαιώματα του ανθρώπου και  βέβαια και για τα δικαιώματα της γυναίκας, ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και τη λογοτεχνική μελέτη. Σε κείμενό της που δημοσιεύθηκε στη Νέα Εστία το 1948 για τα “Φιλολογικά Σαλόνια της Πόλης” παρουσιάζει τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των γυναικών, και μάλιστα της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, για την προώθηση των νέων ιδεών και της δημοτικής γλώσσας.

  Στις περισσότερο αναπτυγμένες περιοχές του υπόδουλου ή παροικιακού ελληνισμού, η θέση της γυναίκας είχε αρχίσει να βελτιώνεται γρηγορότερα από ό,τι συνέβαινε στην ελεύθερη Ελλάδα. Μελετώντας τη ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, νομίζω, θα το διαπιστώσουμε.

 *

   [Για τη ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου πολύτιμα είναι τα στοιχεία του Γρηγόρη Ξενόπουλου, από τους παλιούς. Από τους σύγχρονούς μας σημαντική στην ανανέωση της μελέτης του έργου της  είναι η συμβολή του Γιάννη Παπακώστα, καθηγητή της Νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και του Αλέξη Ζήρα κριτικού της λογοτεχνίας. Συγκεντρωμένα στοιχεία μπορεί να διαβάσουμε στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Πατάκη (λήμμα Μ.Γ.Μερακλή – Χ. Λύσσαρη) και ηλεκτρονικά στο άρθρο του ΕΚΕΒΙ για την Αλ. Παπαδοπούλου].