Το ζήτημα του ήθους και της καταγωγής του λαϊκού ήρωα Καραγκιόζη ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα με αφορμή το φετινό Καρναβάλι της Ξάνθης και κυρίως με την (καταχωρημένη πια στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες) μάσκα του καμπούρη ήρωα.

Ο συνάδελφος κ. Αθ. Τσακνάκης, προβληματισμένος από τη συγκεκριμένη επιλογή για το φετινό Καρναβάλι, δημοσίευσε μια σειρά σχετικών προσωπικών του απόψεων. Στα πλαίσια της αναίρεσης των συγκεκριμένων συμπερασμάτων του, θα θέλαμε να αντιπαραθέσουμε τον απαραίτητο αντίλογο, οφείλοντας όμως να υπενθυμίσουμε ότι ο κ. Τσακνάκης αντλεί τις υλικό του, όπως ο ίδιος χαρακτηριστικά αναφέρει, από τη διαδικτυακή «Βικιπαίδεια», οι πληροφορίες της οποίας ενδείκνυνται απλώς και μόνο για μια πρώτη γνωριμία με το αντικείμενο και σε καμία περίπτωση για έρευνα σε βάθος ή για την εξαγωγή και τη δημοσίευση τόσο σοβαρών συμπερασμάτων.

1) Ο κ. Τσακνάκης αναφέρει ως πρώτο συμπέρασμά του ότι σύμφωνα με τις πληροφορίες της «Βικιπαίδεια» «εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί κανένας πολιτισμένος και αξιοπρεπής Έλληνας δεν θα ανεχόταν ποτέ να τον χαρακτήριζαν “Καραγκιόζη”». Για το ήθος του Καραγκιόζη όμως, υπάρχει και η άλλη πλευρά του λόφου. Όντως λοιπόν έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς αρκετές αρνητικές απόψεις για τον Καραγκιόζη, οι οποίες όμως είναι υποκειμενικές και περιορίζονται στην ελλιπή γνώση του δραματολογίου της τέχνης του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών. Μια πλήρης γνώση αυτού του ρεπερτορίου αποδεικνύει ότι ο Καραγκιόζης (στα λαογραφικά και κυρίως τα ηρωικά έργα) μεταμορφώνεται σε μια επική μορφή που δίνει πάντοτε τη μάχη του πλάι στον Αθανάσιο Διάκο, τον Κατσαντώνη και τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Από την άλλη πλευρά, στις κωμωδίες, είναι αλήθεια ότι ο Καραγκιόζης καταφεύγει συχνά σε ανορθόδοξες μεθόδους προκειμένου να επιβιώσει. Ωστόσο, η παραπάνω τακτική αφενός αποτελεί ένα απλό κωμικό εύρημα και αφετέρου μετατρέπεται σε μια μορφή έντονης κοινωνικής διαμαρτυρίας (όπως και στον Τσάρλυ Τσάπλιν) και με την έννοια ότι ο Καραγκιόζης στρέφεται εναντίον του ισχυρού σαραγιού, όπως ακριβώς ο Γαλάτης Αστερίξ στρέφεται εναντίον του Καίσαρα. Με άλλα λόγια, το επικρατέστερο ήθος για τον Καραγκιόζη είναι αυτό του «Διαχρονικού Επαναστάτη» μέσα από τη σφαιρική προσέγγιση του συνόλου των παραστάσεών του και την πλήρη μελέτη της βιβλιογραφίας, η άγνοια της οποίας οδηγεί στο εξής 2^ο λανθασμένο συμπέρασμα.

2) Ο κ. Τσακνάκης γράφει ότι «συγκρίνοντας τον Καραγκιόζη με την Αποκριά, γνωστή και ως Καρναβάλι, μία ελληνική γιορτή διονυσιακής προέλευσης, με ιερό – κάποτε – περιεχόμενο, αδυνατούμε να εντοπίσουμε μεταξύ τους έστω και ένα κοινό στοιχείο». Είναι αλήθεια ότι η σχέση του Καραγκιόζη με το Καρναβάλι δεν αποτελεί ένα από τα γνωστότερα (στο ευρύ κοινό) ζητήματα της τέχνης του Θεάτρου Σκιών. Ωστόσο, πρόκειται για ένα θέμα που έχει μελετηθεί στο παρελθόν «αποκαλυπτικά» και «εμπεριστατωμένα» από τον Γιάννη Κιουρτσάκη με το βιβλίο «Καρναβάλι και Καραγκιόζης: Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου» (εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1985) αλλά με και την προβολή σχετικού ντοκιμαντέρ κατά τη δεκαετία του 1980 στην κρατική τηλεόραση. Είναι λογικό λοιπόν να παραδώσουμε την πένα μας για λίγο στον ίδιο τον Κιουρτσάκη, ο οποίος (σ. 376) αναφέρει ότι «ο Καραγκιόζης δεν είναι ούτε ένα πορτρέτο, ούτε ένας χαρακτήρας, ούτε ένας απλός κοινωνικός τύπος, αλλά- όπως προσπάθησα να το δείξω σε τούτο το βιβλίο- κάτι διαφορετικό: μια κωμική σύμβαση που, πηγάζοντας από την παράδοση του καρναβαλιού, δεν παύει να υποβιβάζει και ταυτόχρονα να αντιστρέφει τις καθιερωμένες αξίες».

3) Το τρίτο συμπέρασμα του κ. Τσακνάκη λειτουργεί περισσότερο ως ευχή: «Αν, παρ’ ελπίδα, κάποιοι εμπνέονται από τον Καραγκιόζη ή ταυτίζονται με αυτόν, απόφαση που αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα κάθε ελεύθερα αυτοπροσδιοριζόμενου ανθρώπου, θα προσέφεραν εξαιρετικές υπηρεσίες στην ευαίσθητη περιοχή της Θράκης, και ιδιαίτερα στην Ξάνθη μας, εάν κρατούσαν τα “πρότυπά” τους μακριά από το Καρναβάλι μας, που είναι αναμφισβήτητα το πλέον λαμπρό, το πλέον ευτράπελο, το πλέον διασκεδαστικό, αλλά και το πλέον ελληνικό Καρναβάλι τού Πλανήτη». Μέσα από αυτήν την ευχή όμως (αλλά και με βάση όλα τα προαναφερθέντα), θεωρήθηκε ίσως από πολλούς ότι στις ανωτέρω απόψεις κρύβεται και ένας υπαινιγμός σχετικά με την καταγωγή του Καραγκιόζη. Το θέμα αυτό πάντως είναι έτσι κι αλλιώς ακανθώδες και δεν μπορεί να εξαντληθεί μέσα σε λίγες γραμμές. Είναι βέβαιο όμως ότι ο λαϊκός ήρωας Καραγκιόζης (πέρα από τις όποιες εθνικές καταβολές του) δεν είναι δυνατό να απαρνηθεί την οικουμενικότητά του, ενώ επίσης είναι βέβαιο ότι καμία απόφαση της Ουνέσκο δεν μπορεί να αναιρέσει τις αναμφίβολες βυζαντινές ρίζες του, όσο και αν γίνεται σκόπιμη αποσιώπηση όλων των πιθανών εκδοχών για την καταγωγή του.

Ωστόσο, ο κ. Τσακνάκης επανήλθε με νέο κείμενο για να προβεί σε ορισμένες διευκρινιστικές επισημάνσεις, στις οποίες τονίζει ότι (εκτός των άλλων) «το ανωτέρω άρθρο δεν άπτεται ούτε κατ’ ολίγον της καταγωγής ή της ιστορίας τού Θεάτρου Σκιών, άρα κάθε σχετικό σχόλιο είναι εκτός θέματος». Οπότε για τον ίδιο δεν τίθεται θέμα αμφισβήτησης της ελληνικότητας του Καραγκιόζη. Προτείνεται όμως κατόπιν η αξιοποίηση «λαμπρών και αξιοπρεπών ελληνικών συμβόλων» για το Καρναβάλι, της Ξάνθης, όπως π.χ. ένα διονυσιακό προσωπείο. Ο κ. Τσακνάκης επίσης επανέρχεται στο ήθος του Καραγκιόζη, εκτοξεύοντας νέες δριμύτατες κατηγορίες εναντίον του και προτείνοντας την αξιοποίηση της φιγούρας του Μπαρμπαγιώργου με κριτήριο την καθαρά ελληνική καταγωγή της. Κλείνει τέλος το κείμενό του ως εξής: «Η μελέτη και η χρήση των συμβόλων είναι μία εξαιρετικά σοβαρή εργασία, και ακριβώς γι’ αυτό αποτελεί κλάδο της επιστήμης της Σημειολογίας». Ακριβώς λοιπόν επειδή η μελέτη των συμβόλων είναι πραγματικά μια «εξαιρετικά σοβαρή εργασία», οφείλουμε να κλείσουμε με τα εξής βασικά συμπεράσματα:

Α) Ως προς το ήθος του Καραγκιόζη, επαναλαμβάνουμε ότι η προσέγγιση του ήρωα αυτού αποτελεί υποκειμενική καθαρά άποψη, αν δεν βασίζεται στη σφαιρική μελέτη του συνόλου των παραστάσεών του. Όσον αφορά την εύστοχη ιδέα της αξιοποίησης του Μπαρμπαγιώργου, αναφέρουμε απλώς ότι ο ορεσίβιος ήρωας του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών έκανε ολόσωμος την εμφάνισή του (και όχι απλώς με τη μάσκα του) κατά τις φετινές Αποκριές στην Αμφιλοχία ως σύμβολο ενός τόπου από τον οποίο καταγόταν και ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Ρούλιας που προσέδωσε (κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα) πρωταγωνιστικό ρόλο στον πασίγνωστο θείο του Καραγκιόζη.

Β) Σύμφωνα τέλος και πάλι με τον Κιουρτσάκη (σελ. 15), πρέπει να προσεγγίσουμε την «ιδιαίτερη “γλώσσα” της λαϊκής κωμικής παράδοσης και των ηρώων της, η οποία, καθώς πιστεύω, μας παραπέμπει σε μια από τις βαθύτερες ρίζες του πολιτισμού. (…) Να προσεγγίσουμε, δηλαδή, τις εσωτερικές δομές και το πρωταρχικό νόημα αυτής της γλώσσας, που μιλιέται “εξίσου” από τον Καραγκιόζη και από ένα πλήθος παρόμοια θεατρικά ή απλώς κωμικά πρόσωπα σε πολλούς τύπους και εποχές. Και υποστηρίζω ότι η ρίζα αυτή δεν είναι παρά η γιορτή: ο τύπος εκείνος λαϊκής γιορτής που ονομάζουμε σήμερα, στον χριστιανικό κόσμο, καρναβάλι». Για επιπρόσθετες πληροφορίες γύρω από το ζήτημα της στενής σχέσης του Καραγκιόζη με το Καρναβάλι, θα προτείναμε να αγοράσετε το ανωτέρω βιβλίο και να το μελετήσετε. Πρόκειται για όντως σοβαρή δουλειά και πραγματικά αξίζει να το προσέξετε, αν έχετε παρόμοια ενδιαφέροντα.

* Ο Θωμάς Αθ. Αγραφιώτης είναι εκπαιδευτικός-καραγκιοζοπαίχτης