Η φυσιογνωμία της οικογένειας στην ελληνική επικράτεια έχει αλλάξει δομικά και ριζικά τα τελευταία τριάντα έτη. Η μετάβαση μέσα από πολλά στάδια εξέλιξης και η μετάλλαξη των γονιδιακών χαρακτηριστικών της, οφείλεται κατά κύριο λόγο στις ραγδαίες αναδιατάξεις των σχημάτων του κοινωνικού status quo, στην διαχρονική επαναπροσαρμογή των δημοσιονομικών δεδομένων, σύμφωνα με την ενδογενή και εξωγενή πολιτική συγκυρία και στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς αστικοποίησης.

Επιπλέον οφείλεται στις συνακόλουθες μετακινήσεις πληθυσμών, στην κοσμογονική ανατροπή των – πρώην σταθερών – δεδομένων εργασίας στις νυν – και αεί (;) – ελαστικές μορφές (υπό)απασχόλησης και εν γένει στην κατηγοριοποίηση των νέων προτεραιοτήτων σύμφωνα με έναν κώδικα αρχών και αξιών που είναι εμφορούμενος από την δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα ως θεμελιώδες υπόβαθρο ενός παγκοσμιοποιημένου τρόπου ζωής. Αυτές συνοπτικά είναι ορισμένες από τις συνιστώσες που συνέτειναν στην βαθμιαία αποδόμηση και απορύθμιση της παραδοσιακής οικογένειας.

Στις μέρες μας η Ευρωπαϊκή κοινότητα, μέρος της οποίας είναι και η χώρα μας και ίσως ως ένα βαθμό η παγκόσμια, έρχονται αντιμέτωπες με τα αποτελέσματα των δημογραφικών μεταβολών και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής. Η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού στο σύνολο των εκβιομηχανισμένων χωρών, αποτελεί σήμερα έναν κομβικής σημασίας αιτιολογικό παράγοντα, ο οποίος οδηγεί σε σφοδρές και σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές ασφαλιστικές, προνοιακές, και υγειονομικές συνέπειες.

Σε αυτό το σημείο ας μην προσπεραστεί επιπολαίως ο αντίκτυπος και η επίδραση του έτερου τμήματος του «συγκοινωνούντος δοχείου» που διενεργούνται οι κοινωνικο – οικονομικές μεταβολές, που είναι ο χαμηλός ρυθμός γεννητικότητας. Παράγων ο οποίος ευρύθμως βαδίζει χέρι – χέρι με την κυριαρχούσα δημογραφική δυσκαμψία. Αναπόσπαστο πεδίο αυτού του κοινωνικού μορφώματος, δηλαδή της συνύπαρξης και συμπόρευσης των προαναφερθέντων δεδομένων δείχνει να είναι και η χώρα μας, η οποία μαζί με άλλα ευρωπαϊκά κράτη κατέχουν περίοπτη θέση στους σχετικούς πίνακες που περιλαμβάνουν αυτά τα στοιχεία.

Η πιο νωπή εικόνα μαρτυρά ότι, ο γυναικείος πληθυσμός ζει κατά μέσο όρο 80 έτη και αντιστοίχως ο ανδρικός πληθυσμός 75 έτη. Εξ αυτού εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο μέσος όρος ζωής στην επικράτεια παρουσίασε αύξηση κατά 14 χρόνια περίπου από το πέρας των μεταπολεμικών χρόνων έως σήμερα. Επιπροσθέτως και σύμφωνα με ασφαλείς προβλέψεις μελετών όπως αυτή που διενήργησε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), το έτος 2020 ο αριθμός των ηλικιωμένων ίσως να ισοδυναμεί με εκείνον των νέων ανθρώπων. Η εξέλιξη δε του φαινομένου θα συνεχίσει να είναι βαθμιαία οξυνόμενη και δυστυχώς – αν δεν έχει διενεργηθεί έως τότε καμία βαθιά τομή – θα παραμείνει ανέλεγκτη, καθώς σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (ΕΣΥΕ) υπολογίζεται ότι το έτος 2030 ο αριθμός των ατόμων άνω των 60 ετών στη χώρα μας θα αυξηθεί κατά 10%, φτάνοντας αισίως το 1/3 του συνόλου από το σχεδόν 1/5 που πρόχειρες εκτιμήσεις δείχνουν ότι αποτελεί σήμερα.

Επομένως ευλόγως τίθενται τα εξής ερωτήματα. Μήπως επιβάλλεται να «ξεσκουριάσουν» τα κοινωνικά «αντανακλαστικά» του κρατικού οργανισμού έστω και τούτη την ύστατη στιγμή ; Μήπως είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη εξεύρεσης ενός αποτελεσματικού τρόπου ανάσχεσης και αντιμετώπισης του φαινομένου ; Μήπως είναι ανάγκη για διεπιστημονική προσέγγιση των αναγκών και των ιδιαιτεροτήτων ενός διόλου ευκαταφρόνητου πληθυσμιακά μέρους της κοινωνίας ;

Εδώ λοιπόν εντοπίζεται η ύπαρξη ενός κρίσιμου σταυροδρομιού. Μία δύσκολη επιλογή που καλείται ο καθείς από την θέση που διακονεί στον τομέα της κοινωνικής εργασίας, είτε είναι μέρος του μηχανισμού της κρατικής και δημόσιας παροχής κοινωνικής φροντίδας, είτε δραστηριοποιείται στην εκάστοτε ιδιωτική και αναλογικού χαρακτήρα υγειονομική ή κοινωνική υπηρεσία. Από την μία να κρύψει το σκουπιδάκι κάτω από το χαλί της ζώσας πραγματικότητας και από την άλλη να δραστηριοποιηθεί στην κατεύθυνση της διατήρησης της κοινωνικής ευρυθμίας. Κι αν αυτό ελέω των συχνών δημοσιονομικών ανακατατάξεων και των συνεχών οικονομικών αναπροσαρμογών δεν καθίσταται δυνατό να επιτευχθεί από το ένα μέρος που παρέχει υπηρεσίες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας υγείας στην Τρίτη Ηλικία, τότε μπορεί να καλυφθεί ή να συνεπικουρηθεί κάλλιστα από την ιδιωτική πρωτοβουλία, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος της έλλειψης της κατά τα άλλα αναγκαίας σε περιόδους βαθειάς κρίσης κοινωνικής αρωγής και ακολούθως της καθολικής διάσπασης της κοινωνικής συνοχής.

Το κράτος σήμερα δύσκολα θα βρει εναλλακτική διέξοδο και όπως δείχνουν τα πράγματα μάλλον είναι και αναγκασμένο να τείνει με ειλικρίνεια χείρα συνεργασίας και σύμπραξης στις ιδιωτικές δομές που – ίσως – κατέχουν έως και το 40% των υποδομών της αγοράς υγείας. Να σπάσει εξ’ ολοκλήρου ένα ιδιότυπο «ταμπού» και να συναντήσει μία άλλη όχθη που διαθέτει υπερεπάρκεια κατάρτισης, συσσωρευμένη ποσότητα γνώσης και επαγγελματίες – επιστημονικό προσωπικό, που έχουν γαλουχηθεί με τις αξίες της προσφοράς και της υπηρεσίας στον πολίτη, κατέχοντας αυταπόδεικτα και το know how στον τομέα της άσκησης κοινωνικής πολιτικής, προκειμένου να μην βυθιστεί μία γενιά στην αδράνεια και στην απογοήτευση. Κοντολογίς – ναι – υπάρχουν και στον ιδιωτικό τομέα λειτουργοί της υγείας που είναι πραγματικοί «givers» και όχι στυγνοί «takers». Χωρίς την δέουσα και εν πολλοίς αναγκαία συνεισφορά των κατάλληλων δομών και των επιμέρους παραγωγικών συντελεστών τους, η ευπαθής κοινωνικά αυτή ομάδα δύσκολα θα διαφύγει από τις ατραπούς των εκφάνσεων της παρεκκλίνουσας ψυχοκοινωνικής συμπεριφοράς, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις της επιδείνωσης της κλινικής εικόνας.

Η Τρίτη Ηλικία χωρίς την επιβεβλημένη προσέγγιση, κινδυνεύει να μείνει χωρίς τον ρόλο που δικαίως και αναλογικά με την προγενέστερη προσφορά, της αναλογεί. Διάγει την τελευταία περίοδο της ζωής της, αποκομμένη από την ολοένα παρεχόμενη νέα γνώση και απέχουσα παρασάγγας από την πιθανότητα διεκδίκησης της αυτονόητης – για την πλειοψηφία τουλάχιστον – κατάσταση για «ευ ζειν» σε αυτήν την ομολογουμένως κρίσιμη φάση ζωής. Αυτό το ενδεχόμενο αν προσαρτηθεί με τις φυσιολογικές λόγω ηλικίας οργανικές παθήσεις, την εμφάνιση κινητικών δυσκολιών, χρόνιων νοσημάτων, γεροντικής άνοιας, Alzheimer και λοιπών ασθενειών που συνεπάγονται την μείωση των κοινωνικών επαφών, οδηγεί τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας σε μία ιδιότυπη και άδικη κατάσταση απομονωτισμού.

Όπως γίνεται αντιληπτό η απομόνωση γεννά αισθήματα μοναξιάς, απογοήτευσης, μεγιστοποιεί την θλίψη και οδηγεί εν τέλει σε μία τελματώδη κατάσταση παραίτησης. Το σήμερα αποκαλύπτει το σκληρό προσωπείο του, απευθύνοντας μία πρώιμη πρόσκληση στο παρελθόν να παρεισφρήσει στην καθημερινότητα και να κηρύξει την πρόωρη έναρξη ενός ιδιότυπου απολογισμού. Το επιταχυνόμενο άδειασμα της «κλεψύδρας» του χρόνου, δεν ευνοεί την ανάπτυξη των επιθυμιών, την οριοθέτηση νέων στόχων, την τελεσφόρηση σχέσεων που έμειναν ημιτελείς. Η επόμενη επιλογή, ο παραλυτικός φόβος για το «ραντεβού» με το απευκταίο γεγονός, την φυσιολογική «κατάληξη» που επέρχεται βεβιασμένα και γρήγορα.

Επομένως, προς αποφυγήν των παραπάνω, χρειάζεται ταχεία ανακοπή της πτωτικής πορείας και απότομη ανακατεύθυνση με στόχο την ανάκαμψη σε όλους τους τομείς. Προαπαιτούμενα στοιχεία, για την επίτευξη του ανωτέρω σκοπού – ενδεικτικά – είναι τα εξής :

Κατάρρευση της πλάνης και των λοιπών στερεότυπων μυθευμάτων σχετικά με την διαχείριση των προβλημάτων της Τρίτης Ηλικίας.
Η Τρίτη Ηλικία σε καμία περίπτωση δεν ετεροπροσδιορίζεται από τις επιμέρους δυσκολίες που αντιμετωπίζει.
Ο ηλικιωμένος πληθυσμός δεν αποτελεί δυσβάσταχτο άχθος για τον κοινωνικό κορβανά και αν αυτό λόγω της διογκούμενης ύφεσης συμβαίνει, τότε το «σωσίβιο» της ιδιωτικής πρωτοβουλίας πρέπει να ανασυρθεί και να χρησιμοποιηθεί.
Επιτακτική η ενεργοποίηση της πολιτικής βούλησης και ακολούθως παρέμβασης στην κατεύθυνση της διαμόρφωσης των απαραίτητων νομικών συνθηκών που θα επιδράσουν επωφελώς στην βελτίωση της δυσκαμψίας προγενέστερων αποφάσεων.
Προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που αφορούν την συνταξιοδότηση τους, την εξασφάλιση ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και την διατήρηση του καλού επιπέδου της ψυχικής υγείας τους.
Υποστήριξη και σεβασμός από τους μεταγενέστερους ως ελάχιστη ανταμοιβή για όλα εκείνα που κληρονόμησαν από αυτούς.
Από την μεριά τους οι ίδιοι επιβάλλεται να διανύσουν ένα κομμάτι της δύσβατης αυτής διαδρομής. Επομένως είναι απαραίτητες ορισμένες στοχευμένες ενέργειες που δύναται να αναδειχθούν και να προωθηθούν μέσω της σωστής καθοδήγησης και συμβουλευτικής από τους καθ’ ύλην αρμοδίους επιστήμονες.

Χρειάζεται να απογαλακτιστούν από τις εν πολλοίς συντηρητικές στερεότυπες αντιλήψεις, που είναι ευδιάκριτο χαρακτηριστικό της ηλικίας τους.
Η προσωπική επεξεργασία διά μέσω της κοινωνικής επαφής και της ενίσχυσης των διαπροσωπικών σχέσεων, οι οποίες μόνο ενεργοποιητική ροπή εμφανίζουν και βοηθούν στην ενίσχυση του αυτοσεβασμού, της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης.
Αποφυγή κάθε παραγόμενης συναισθηματικής έξαρσης που εμπεριέχει χαρακτηριστικά παραίτησης.
Κατανόηση της ανάγκης, να ζήσουν ότι δεν κατάφεραν ή δεν κατέστη δυνατό να επιτευχθεί μέχρι σήμερα και οριοθέτηση νέων στόχων.
Διενέργεια επιμέρους δραστηριοτήτων που προσελκύουν το ενδιαφέρον, αναδεικνύουν τις γνώσεις, τις δεξιότητες και ευνοούν την κατάθεση του πολύτιμου αποστάγματος των εμπειριών τους (π.χ. ενασχόληση με τα κοινά, την πολιτική, τα πολιτιστικά δρώμενα, συμμετοχή σε συλλόγους και οργανώσεις, επισκέψεις σε ιδρύματα, ανάγνωση συγγραμμάτων κ.α.)
Εν κατακλείδι και αξιολογώντας τα παραπάνω δεδομένα, είναι εμφανές ότι είναι ζωτικής σημασίας η σύνταξη και η από κοινού συνθηκολόγηση σε ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο συνεργασίας». Ένα συμβόλαιο στο οποίο θα διατυπώνονται με σαφήνεια οι βασικοί όροι της τήρησης των προαναφερθεισών αρχών, που θεμελιώνουν την αναγκαιότητα της φροντίδας και της υποστήριξης των ατόμων που ανήκουν στην Τρίτη Ηλικία. Επομένως η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας αυτής και η εμπιστοσύνη σε αυτή την μορφή της κοινωνικής σύμπραξης που αφορά τον τομέα της φροντίδας της ευαίσθητης αυτής κοινωνικής ομάδας, δεν έχει την πολυτέλεια να υιοθετήσει εκ νέου, παρελθούσες βεβαιότητες πολλών, που οδήγησαν σε λάθη που το σήμερα δύσκολα αντέχει.

Θοδωρής Π. Δημόπουλος

Κοινωνικός Λειτουργός στις Κοινωνικές Δομές των Δήμων Ζωγράφου – Καισαριανής
Εξωτερικός επιστημονικός συνεργάτης – Κοινωνικός Λειτουργός της Μονάδας Φιλοξενίας Ηλικιωμένων «ΜΑΡΕΠΗ»
Αν.Μέλος του Δ.Σ. των διασυνδεόμενων Νοσοκομείων Λαμίας – Άμφισσας – Καρπενησίου
dimopoulostheo@yahoo.gr / www.marepi.gr / info@marepi.gr,