Το κείμενο της ομιλίας του συγγραφέα-φιλόλογου Θανάση Μουσόπουλου σε εκδήλωση της ΙΜ Αλεξανδρούπολης με θέμα Κοινωνία και Πολιτική.

”

Πρόθεσή μου είναι κυρίως να μιλήσω απλά για το ρόλο της πολιτικής μέσα στην κοινωνία. Επιθυμώ να εξετάσω τις ευθύνες τόσο των πολιτικών όσο και των πολιτών.

  Στο πρώτο μέρος πολύ σχηματικά διευκρινίζω τους αναγκαίους όρους.

  Ως Εισαγωγή στο θέμα μου παραθέτω ένα παλιότερο άρθρο μου, του 2008.

  Τα λέγανε πολλοί, αλλά ‘Φωνή βοώντος εν τη ερήμω’…

 Άραγε, πέθαναν οι θεωρίες;

  Ένα στοιχείο που δείχνει ότι περνούμε μια μακρά περίοδο κρίσης – όχι ως Ελλάδα μόνο αλλά και παγκόσμια – είναι ότι θεωρούμε πως οι θεωρίες πέθαναν, ότι επήλθε μ’ άλλα λόγια, το τέλος των θεωριών πολιτικών, ιδεολογικών, αισθητικών. Κατά βάθος μια τέτοια διατύπωση και διαπίστωση υποκρύπτει τη δόλια θέση και άποψη, πως η θεωρία είναι περιττή. Η θεωρία είναι λόγια παχιά και αδάπανα, χωρίς αξία και αντίκρισμα, λένε πολλοί – οπαδοί του πιο ρηχού ρεαλισμού. Ένας πραγματισμός διακρίνει τους έξυπνους της εποχής μας, που κυριευμένοι από τον ωφελιμισμό και τη χρησιμοθηρία αρνούνται να σκεφτούν ή να συσκεφτούν με βάση αρχές και στόχους.

  Φανταζόμαστε συχνά ότι ένας αυτόματος πιλότος θα διαχειριστεί την κατάσταση και θα λύσει τα όποια προβλήματα. Εδώ και χιλιάδες χρόνο ο homo sapiens, ο έμφρων άνθρωπος, ψάχνεται και ψάχνει να βρει δρόμους για βελτίωση της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Χωρίς ψάξιμο δε γίνεται τίποτα. Ας αναφέρουμε  κάποια παραδείγματα.

  Στην Παιδεία χρειάζεται ένας Παπανούτσος για να αλλάξουν τα πράγματα. Δεν αρκούν τρία διδακτορικά και δεκατρία μεταπτυχιακά για να μεταρρυθμιστεί η παιδεία, η εκπαίδευση, ό,τι τέλος πάντων στα σχολεία θέλετε να βελτιώσετε.

  Στην Πολιτική, δεν αρκούν συμφωνίες κορυφής για να καταρριφθεί ο  δικομματισμός και ο τρικομματισμός, η αόμματη πολιτική γενικά. Χρειάζεται ένα όραμα να ξεπεράσει από τα μηλίγγια του λαού, ένα όραμα που θα ξεπηγάσει από το λαό, θα εμπνεύσει τον πολιτικό και στη συνέχεια θα οδηγήσει το λαό στο δύσκολο μα φωτεινό δρόμο του προσεχούς.

  Στην Τέχνη, τι λέτε : Αν είχαμε τα λεφτά που ο Περικλής τεχνηέντως αφαίρεσε από τους συμμάχους των Αθηναίων, θα φτιάχναμε αυτομάτως έναν νέο Παρθενώνα; Χρειάζεται η έμπνευση, χρειάζεται η άποψη, χρειάζεται η επίπονη δουλειά, η προσπάθεια για κάτι καλύτερο, ο κόπος ο διαρκής, ατομικά και συλλογικά.

  Κάθε πράγμα στη σειρά του, στο χρόνο του, στην αναγκαία δόση του.

  Η θεωρία και η ιδεολογία δεν είναι λόγια του αέρος· είναι η μακραίωνη προσπάθεια και η πείρα του ανθρώπου, των ανθρώπων· πράγμα που σημαίνει ιδρώτα και αίμα.

  Πολλοί που καμώνονται τους πνευματικούς ανθρώπους, που εξ ορισμού είναι θεωρητικοί, ακολουθούν τον πιο άκρατο ωφελιμισμό. Επιστήμονες, Καλλιτέχνες, Παιδαγωγοί, Πολιτικοί, Λογοτέχνες, Θρησκευτικοί ταγοί και Δημοσιογράφοι μετατρέπουν σε θεωρία τις αδυναμίες τους και αυτό που τους βολεύει το βαφτίζουν αρχή και αξία ιερή και απαράβατη. Βαφτίζοντας ως προοδευτικό και σύγχρονο το συντεχνιακό και συντηρητικό συμφέρον τους. Όταν είσαι έξω από το σύστημα, όλα είναι σάπια. Μόλις εισέλθεις, όλα ως διά μαγείας θεραπεύονται.

  Λαϊκισμός, καιροσκοπισμός, κι ό,τι άλλο γεννά η ‘εξυπνάδα’ της εποχής μας.

  Εμείς πάντως επιμένουμε ότι για όποια αλλαγή είναι αναγκαία η Ιδεολογία. Η θεωρία και η πράξη είναι τα δύο στηρίγματα της όποια πορείας μας, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Δεν αλλάζουν σε λίγες δεκαετίες τα ριζώματα του ανθρώπου. Τίποτε ξεκομμένο, τίποτε αυθαίρετο στη ζωή. Όλα σ’ ένα μακρύ κορδόνι αγώνα και αγωνίας, όλα σ’ ένα μακρύ κορδόνι αναζήτησης – η χαρά … 

  Κοινωνία είναι το σύνολο ατόμων που τα συνδέουν κοινά συμφέροντα και κοινές επιδιώξεις. Ο δεσμός αυτός μπορεί να είναι εσωτερικός, ουσιαστικός, να υπάρχει μ’ άλλα λόγια η συνείδηση στα μέλη της ότι συνδέονται μεταξύ τους με κοινή καταγωγή, κοινές ιστορικές παραδόσεις, κοινά ήθη και έθιμα και κοινές επιδιώξεις. Τότε η κοινωνία αυτή ονομάζεται έθνος.

  Ποια είναι όμως η αναγκαιότητα της κοινωνικής συμβίωσης; Την κοινωνική συμβίωση υπαγορεύουν η έμφυτη κοινωνικότητα – κατά τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι ον ‘συζήν πεφυκός’ , επίσης οι ηθικές ανάγκες – η αγάπη και το δέος, και τέλος την υπαγορεύουν οι υλικές ανάγκες – η διαιώνιση του είδους και η εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή.

  Η Κοινωνικοποίηση – κατά τον Piaget δεν είναι έμφυτη, αλλά γίνεται σιγά σιγά, καθώς το άτομο ζει ανάμεσα στο κοινωνικό σύνολο. Η σχέση του ατόμου με την κοινωνία είναι διαλεκτική, παίρνει  και δίνει, επηρεάζει και επηρεάζεται.

  Από την Κοινωνία περνούμε στο Κράτος που  είναι η ανώτατη εξουσία που ασκείται σε μια ορισμένη χώρα που κατοικεί ένας λαός μόνιμα – τα στοιχεία του κράτους : λαός, χώρα, εξουσία/νόμος/δίκαιο. Η εξουσία είναι τριπλή : νομοθετική, δικαστική και εκτελεστική. Η πολιτεία είναι το πολίτευμα, ο τρόπος διακυβέρνησης και κατά τον Θ. Τσάτσο είναι η  λειτουργική συνένωση των δύο συστατικών στοιχείων του κράτους : της κοινωνίας (λαού και τόπου) και του δικαίου.

  Η αναγκαιότητα του δικαίου ταυτίζεται με την αναγκαιότητα της κοινωνικής συμβίωσης. Δύο είδη δικαίων διέπουν τη ζωή μας : Γραπτό και άγραφο δίκαιο : Γραπτοί κανόνες είναι το σύνολο κανόνων που θεσπίζονται και επιβάλλονται αναγκαστικά από μια οργανωμένη  Πολιτεία για να ρυθμίζουν τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους και με το κράτος. Άγραφοι κανόνες είναι η ηθική, το ιδεώδες δίκαιο, η τέλεια ιδέα του δικαίου. Στο γνωστό έργο του Σοφοκλή «Αντιγόνη» η ομώνυμη ηρωίδα εκφράζει το άγραφο δίκαιο, ενώ ο Κρέων το γραπτό. Η Αντιγόνη θυσιάζει τη ζωή της για να τηρήσει το άγραφο δίκαιο, ενώ ο Κρέων μένει μόνος κι έρημος, εφαρμόζοντας το γραπτό δίκαιο.

  Αξίζει εδώ να θυμίσουμε ότι κατά τον Bergson η ηθική ενέργεια πηγάζει (1) από την πειθαρχία / υπακοή στους γραπτούς κανόνες, πράγμα που δημιουργεί μια στατική κοινωνία, εφόσον δεν επιτρέπει στη συνείδηση να ενεργήσει πέραν από τις επιταγές του νόμου 

  (2) από τη δημιουργικότητα της συνείδησης, που υπακούει σε δικές της ηθικές αξίες, εισάγοντας έτσι κάτι το νέο.

  Ας δούμε στη συνέχεια το πάντρεμα του δικαίου με το κράτος. Ποια είναι η εξέλιξη του δικαίου : από τον ηγέτη / μοναδικό εκφραστή και των δύο δικαίων φτάνουμε στην Αθηναϊκή Δημοκρατία. Στην αρχή ο απόλυτος άρχοντας ήταν εκφραστής κάθε έννοιας δικαίου, με την πάροδο του χρόνου αφαιρείται ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο μέρος της δύναμης του αρχηγού, ώσπου φτάνουμε στην κυριαρχία / κράτος του δήμου =  δημοκρατία. Στην κλασική εποχή, στην Αθηναϊκή δημοκρατία ο πολίτης είναι μόριο της πόλης και η συμμετοχή του στη διαμόρφωση και επιβολή της έννομης τάξης ήταν συνειδητή, αποφασιστική και ολοκληρωτική.

  Το Δίκαιο υπάρχει σε κάθε κοινωνική εκδήλωση και είναι το θεμέλιο κάθε πολιτείας. Ο Πλάτωνας όπως και οι αρχαίοι γενικότερα θεωρούσαν το δίκαιο ως αρμονία και ρυθμό, ευρυθμία, ενώ ο Πίνδαρος διατυμπανίζει πως «Βάθρον πόλεων ασφαλές δίκα». Για να συνδυάσουμε όσα υποστηρίζει ο Μπερξόν, διαπιστώνουμε ότι στην υπακοή των γραπτών νόμων υπάρχει ετερονομία, ενώ όταν ενεργούμε από ελεύθερη εσωτερική επιλογή οδηγούμαστε στην αυτονομία. Γι’ αυτό το δίκαιο συνδέεται με την ελευθερία.

  Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, με τη δημιουργία της κοινωνίας / πολιτείας περιόρισε την ελευθερία του – υπάρχει μια άτυπη συμφωνία πολιτών / ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Με ποιον όρο όμως ; Παραχωρώντας οι πολίτες τμήμα της ελευθερίας, δικαιούνται θετικές παροχές από το κράτος. Μιλούμε για το λεγόμενο κράτος δικαίου και κοινωνικό κράτος. Οι πολίτες έχουν το δικαίωμα εργασίας, ίση αμοιβή για ίση εργασία, κοινωνική ασφάλιση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, σύνταξη, προστασία της μητρότητας, της οικογένειας, των ανηλίκων και των αδυνάτων.    

  Η ολοκληρωμένη δημοκρατία μπορεί να εξασφαλίζει πολιτική, κοινωνική και οικονομική δημοκρατία. Καμιά μορφή δημοκρατίας δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς τις άλλες τις δύο άλλες.

  Η Δημοκρατία είναι ιδανικό πολίτευμα και τρόπος ζωής μόνο όταν εξασφαλίζεται οικονομική και πνευματική βάση. Για να ολοκληρωθούν οι προϋποθέσεις για την εδραίωση της πολιτικής δημοκρατίας, πρέπει αναμφισβήτητα να εξασφαλιστεί ένα σχετικά υψηλό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο.  Ένα ανοικτό και ελεύθερο πολίτευμα όπως η δημοκρατία απαιτεί αυτοσυγκέντρωση και αυτοέλεγχο. Οι πολίτες χρειάζεται να έχουν παιδεία και μόρφωση. Όταν υπάρχει μεγάλη οικονομική και μορφωτική απόσταση ανάμεσα στους ανθρώπους ενός κοινωνικού συνόλου, τότε η Δημοκρατία είναι ευάλωτη και στη συνείδηση των πολιτών η δημοκρατία δεν παραμένει ως η βασική προϋπόθεση για την ευτυχία τους. Στη δημοκρατία όλοι συμμετέχουν άμεσα και δημιουργικά στη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου.

    Όμως τα 4 Κ εκφράζουν την παθογένεια του σύγχρονου πολιτικού συστήματος – παγκόσμια, όχι μόνο στην Ελλάδα – και βέβαια της δημοκρατίας. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πολλά άλλα στοιχεία.

1.    Κεφαλαιοκρατία – Καπιταλισμός

2.    Καταναλωτισμός

3.    Κατεστημένο

4.    Κρίση σύγχρονου πολιτισμού

  Με τον Καπιταλισμό – αυτό το οικονομικό σύστημα κυριαρχεί παγκόσμια μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού μοντέλου – θεός είναι η ιδιοκτησία και το χρήμα. Όλα κρίνονται με βάση την οικονομική απόδοση. Ο καπιταλισμός ως σύστημα βασικά χρησιμοποιείται από το 16^ο  αι., μετά την κατάρρευση της φεουδαρχίας που επικρατούσε στο Μεσαίωνα. Τα οικονομικά συστήματα έρχονται και παρέρχονται – αυτό είναι σημαντικό. Ο καπιταλισμός περνάει βαθιά κρίση. Πιστεύω μάλιστα ότι και εμείς διερχόμαστε ένα ιδιότυπο «Μεσαίωνα». Κάποτε και ο Καπιταλισμός θα ανατραπεί.

  Ο Καταναλωτισμός της εποχής μας, αχαλίνωτος, επιτείνει τα προβλήματα. Όλα τα κρίνουμε με τα υλικά αγαθά και αξιολογούμε τους ανθρώπους ανάλογα με την οικονομική τους ευχέρεια. Το «έχειν» θεωρείται σημαντικότερο από το «είναι», για να μην πούμε ότι τούτα τα δύο ταυτίζονται, με ολέθρια κοινωνικά αποτελέσματα.

  Κατεστημένο, είναι ένα σύνολο παραγόντων που συναποτελούν ό,τι κρατεί μέσα σε μια μικρή ή μεγάλη κοινωνία.

  Ορισμένη κοινωνική τάξη ή ομάδα με συμφέροντα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά ελέγχει και εξουσιάζει μια χώρα ή περιοχή. Τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, τα «συγκοινωνούντα δοχεία» συμφερόντων εκφράζονται στην κρίση και προκαλούν την κρίση – για να μιλήσουμε και για τα σύγχρονα δικά μας φαινόμενα.

  Και το τέταρτο Κ, η Κρίση πολιτισμού :  η τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας δε συμβαδίζει με την πνευματική πρόοδο του ατόμου. Ο άνθρωπος στις μέρες μας υπερεκτιμά τις υλικές αξίες και περιφρονεί τις πνευματικές και ηθικές.

  Για να προσεγγίσουμε τα θέματα της πολιτικής, επιστρέφουμε στο κράτος, στο ρόλο του και στις υποχρεώσεις πολιτών. Το κράτος είδαμε ότι φροντίζει για τους πολίτες (εκπαίδευση, πρόνοια, υγεία, δικαιοσύνη, ασφάλεια, προστασία ατομικών ελευθεριών) και οι πολίτες έχουν κάποιες υποχρεώσεις. Οφείλουν να υπακούνε στους νόμους, να πληρώνουν φόρους, να υπηρετούν στο στρατό, να ψηφίζουν, να συμμετέχουν στα κοινά.

  Η λειτουργία του κράτους και η συμμετοχή των πολιτών, ανήκει στο μεγάλο κεφάλαιο της πολιτικής. Κατά τον Αριστοτέλη, πολιτική είναι «η κυριωτάτη των επιστημών τα καλά και τα δίκαια σκοπουμένη». Στις μέρες μας όμως η πολιτική δεν έχει ηθικές αρχές (ο σκοπός αγιάζει τα μέσα). Επικαλείται την ηθική και το δίκαιο, ιδιαίτερα μάλιστα τις ανθρωπιστικές αρχές, ακριβώς  για να τις καταπατήσει.

  Δεν έχουμε πολιτικούς με αξίες και ιδανικά, αλλά πολιτικάντηδες με αμοραλισμό και δημαγωγία. 

  Γι’ αυτό, κλείνοντας θα πρέπει να εξετάσουμε την ευθύνη και των πολιτών για την κατάντια της κοινωνίας και της πολιτικής. Όταν οι άξιοι πολίτες απέχουν από την πολιτική, την κοινωνία την κυβερνούν οι ανάξιοι και οι άχρηστοι – φρονούσαν οι αρχαίοι – όχι ότι τότε όλα ήταν τέλεια. Αλλά σ’ αυτό είχαν απόλυτα δίκιο. Πολιτικοποίηση, λοιπόν.   

  Πολιτικοποίηση σημαίνει, σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Μανωλεδάκη, «δημιουργία συνείδησης στον πολίτη για την κοινωνική και οικονομική υποδομή της πολιτικής ομάδας που κυβερνά τον τόπο του και για τον κοινωνικό και οικονομικό προσανατολισμό της εξουσίας που ασκείται απ’ αυτή. Και, κατ’ επέκταση, για τη δική του θέση μέσα στην πολιτική πορεία της χώρας του και για τις δυνατότητές του να επηρεάσει την πορεία αυτή με τη δική του υπεύθυνη συμμετοχή στο δημόσιο βίο».

  Θα πρέπει για την πολιτικοποίηση να προσθέσουμε κάποια άλλα στοιχεία, ώστε στο τέλος να διακρίνουμε την πολιτικοποίηση από την κομματικοποίηση.

  Πολιτικοποίηση σημαίνει υπεύθυνη επιλογή από τους ίδιους τους πολίτες των αξιότερων αντιπροσώπων του δικού τους πολιτικού προσανατολισμού για τη διαχείριση των κοινών. Πολιτικοποίηση τελικά σημαίνει ανάπτυξη κρίσης και διαλεκτικής σκέψης, κατανόησης των ιδεολογικών αποχρώσεων, ανάληψη πρωτοβουλίας μέσα στους κοινούς χώρους.

  Η πολιτικοποίηση ενεργοποιεί και δραστηριοποιεί τα άτομα προς το κοινό συμφέρον, το καλό του συνόλου. Ενισχύει τη συμμετοχή του ατόμου για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων και ενθαρρύνει την αμφισβήτηση και τη διαφωνία.

  Από την άλλη μεριά, η κομματικοποίηση κατευθύνει το άτομο προς το κομματικό συμφέρον, καλλιεργεί το φανατισμό, το στρέφει προς το ρουσφέτι και το ωθεί στη δογματική στράτευση.

  Από τη λέξη πόλις βγήκαν οι λέξεις πολιτική και πολιτισμός, ενώ η λέξη κόμμα παράγεται από το ρήμα κόπτω. Η πολιτική και ο πολιτισμός απευθύνονται στον όλον άνθρωπο και στην όλην κοινωνία, ενώ το κόμμα απευθύνεται σε μέρος και του ανθρώπου και της κοινωνίας. Τα κόμματα είναι ιστορικά μορφώματα, με μια ορισμένη αποστολή, που στο μέλλον θα μετεξελιχθούν για να παίζουν το ρόλο τους. Αλλιώς θα καταργηθούν. Όλα τα ανθρώπινα έρχονται και παρέρχονται.

  Οφείλουμε να είμαστε πολιτικοποιημένοι για να συμμετέχουμε στα κοινά, να διαμορφώνουμε την κοινωνία και το μέλλον μας, να μην είμαστε υποχείριο κανενός πολιτικού και κανενός κόμματος. Μη συμμετέχοντας, αφήνουμε στους ανάξιους και στους ιδιοτελείς να λειτουργούν για λογαριασμό μας και σε βάρος μας.

  Στην Αρχαία Δημοκρατία δεν υπήρχε κράτος, οι πολίτες συμμετείχαν άμεσα στα κοινά. Σήμερα ανάμεσα στην κοινωνία, στην πολιτική και στο άτομο μπαίνει το παντοδύναμο κράτος που ακυρώνει τις όποιες καλές προθέσεις της κοινωνίας, της πολιτικής και του ατόμου. Το μέλλον του ανθρώπου και των κοινωνιών  κλείνεται πάλι στην άμεση και συμμετοχική δημοκρατία. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία της εποχής μας, αξιοποιώντας όλες τις σύγχρονες δυνατότητες – πχ internet – μπορεί να προσεγγίσει σε μια καλύτερη μορφή. Αυτό όμως δεν αρκεί. Απαιτείται μια ισότητα και δικαιοσύνη σε οικονομικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο. Και αναμφίβολα, πέραν από το στοιχείο της αγάπης και το σεβασμό του ανθρώπου, απαιτείται αγάπη και σεβασμός στη φύση και στο περιβάλλον. Αλλιώς, όλα θα τιναχθούν στον αέρα”