Εισαγωγή

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 25^ης Αυγούστου το 79 μ.χ., ΝΔ της Ιταλίας στον κόλπο της Νάπολης, ένα απ’ τα ισχυρότερα ηφαίστεια του κόσμου, ο Βεζούβιος, εξεράγη. Η λάβα έθαψε μέσα σε λίγα λεπτά τις πόλεις που βρίσκονταν στις χαμηλότερες πλαγιές του. Η γνωστή σε όλους Πομπηία επικεντρώνει το ενδιαφέρον του κοινού, όμως λίγα λεπτά αργότερα απ’ την καταστροφή αυτής, ένα σφοδρό πυροκλαστικό κύμα έπνιξε μια απ’ τις σημαντικότερες ρωμαϊκές περιοχές, το παραλιακό θέρετρο Ηράκλεια.

Μια πυροκλαστική ροή είναι το πιο βίαιο και θανάσιμο ξέσπασμα ενός ηφαιστείου, ένας σφοδρός και καυτός όγκος αερίων, πετρωμάτων και συντριμμιών που ταξιδεύουν με μεγάλη ταχύτητα. Εκείνη τη μέρα μια πυροκλαστική ροή κατεδάφισε το βουνό και πλημμύρισε την πόλη Ηράκλεια.

Μια τυχαία ανακάλυψη

Η πόλη πήρε το όνομά της απ’ τον μυθικό ήρωα Ηρακλή. Αρχικά ήταν ελληνική, στη συνέχεια κατοικήθηκε απ’ τους Σαμνίτες, κατακτήθηκε από τη Ρώμη το 307 π.Χ., σαρώθηκε από τη φατρία του Σύλλα το 89 π.Χ. κατά τη διάρκεια του Κοινωνικού Πολέμου και ακολούθως έγινε αυτοδιοικούμενη πόλη στην οποία στάλθηκαν Ρωμαίοι άποικοι.

Η αρχαία αυτή πόλη ανακαλύφθηκε πριν 300 περίπου χρόνια, όταν μια χωρικός έσκαψε στον κήπο της ένα πηγάδι κι έπεσε πάνω σ’ ένα τετραώροφο ρωμαϊκό θέατρο 3.000 θέσεων. Η ύπαρξη αυτού οδήγησε σε περαιτέρω ανασκαφές. Θαμμένη 27,5 μ. κάτω από πυροκλαστικά υλικά, πριν από 50 περίπου χρόνια που ήρθε στο φως τμήμα της, αναγνωρίστηκε ως η καλύτερα συντηρημένη αρχαία πόλη στον πλανήτη. Τα δύο τρίτα της πόλης είναι ακόμα θαμμένα κάτω απ’ τον ηφαιστειακό βράχο. Η τωρινή πόλη Ερκολάνο που χτίστηκε πάνω στην Ηράκλεια καθιστά αδύνατες περαιτέρω ανασκαφές.

Η «βίλα των παπύρων»

Το 1984 ήρθε στο φως η μόνη υπαρκτή βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου, η «Βίλα των παπύρων». Πήρε τα’ όνομά της από τους χιλιάδες παπύρους που βρέθηκαν σε αυτήν. Το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου είναι ακόμα θαμμένο, αλλά λεπτομερή σχέδια αποκαλύπτουν πόσο εκπληκτική ήταν. Το ανακτορικό κτίσμα καταλαμβάνει 274 μ. της ακτής του κόλπου της Νάπολης. Η βίλα ήταν εξοχικό του Lucius Calpurnius Piso Ceasoninus, πεθερού του Ιουλίου Καίσαρα. Η τεράστια βιβλιοθήκη προσέλκυε τους λόγιους απ’ όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και ήταν ένα κέντρο μάθησης.

Οι σφιχτά τυλιγμένοι πάπυροι από καλάμι, σε σχήμα κυλίνδρου που βρέθηκαν είναι απανθρακωμένοι, αλλά οι σύγχρονες επιστημονικές μέθοδοι και τεχνικές, κάνουν δυνατό να διαβαστούν τα αρχαία αυτά βιβλία, ανοίγοντας ένα παράθυρο στον αρχαίο κόσμο. Οι πάπυροι περιέχουν λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα στα ελληνικά και στα λατινικά, ενώ τα περισσότερα ανήκουν σε φιλοσόφους που ασπάζονταν τις απόψεις του Επίκουρου.

Στην έπαυλη βρέθηκαν, επίσης, πολυάριθμα γλυπτά που τη στόλιζαν (μπρούτζινα και μαρμάρινα) τα οποία σήμερα εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης.

Οι πάπυροι του Herculaneum

Τα παπυρικά βιβλία (δηλαδή οι παπυρικοί κύλινδροι) που υπήρχαν στη συγκεκριμένη βίλα, αφού εκτέθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 300 – 320^ο C, υπέστησαν σοβαρές ζημίες λόγω της έκθεσής τους σ’ ένα συνδυασμό υλικών, όπως διάφορα τοξικά αέρια, στάχτη και σκόνη από το έδαφος. Ακριβώς όμως επειδή απανθρακώθηκαν, τα παπυρικά βιβλία διατηρήθηκαν αν και με σημαντικές αλλοιώσεις που δυσχέραιναν (και δυσχεραίνουν) σημαντικά το άνοιγμα και την αξιοποίησή τους.

Τα παπυρικά βιβλία βρέθηκαν σε πέντε διαφορετικά σημεία στη βίλα σε διαφορετικές συνθήκες και κατάσταση. Κάποια από αυτά βρισκόταν μέσα σε κουτιά, προφανώς τοποθετημένα εκεί για να μεταφερθούν μόλις ξέσπασε η καταστροφική έκρηξη, άλλα σε ξύλινες θήκες (το αντίστοιχο των σημερινών ραφιών για βιβλία), ενώ άλλα ήταν ριγμένα στο έδαφος. Συνολικά ανακαλύφθηκαν περίπου 1.100 παπυρικά βιβλία. Ο αριθμός των παπυρικών βιβλίων που ανακαλύφθηκαν δίνεται κατά προσέγγιση, γιατί δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια σε πόσα παπυρικά βιβλία αντιστοιχούν τα 1830 περίπου καταλογραφημένα κομμάτια  ή ομάδες αποσπασμάτων που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας.

Ο αριθμός των παπύρων που βρέθηκαν και σώθηκαν είναι πολύ  μεγάλος και αποκαλύπτει μια μεγάλη ιδιωτική βιβλιοθήκη για τα δεδομένα της αρχαιότητας. Πρόκειται για τη μόνη αρχαία βιβλιοθήκη που έχει σωθεί ως σήμερα.

Η ανακάλυψη των παπυρικών βιβλίων χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από την αρχαιογνωστική επιστήμη. Οι φιλόλογοι της εποχής έτρεφαν την προσδοκία ότι οι πάπυροι θα έφερναν στο φως χαμένη λυρική και τραγική ποίηση, τα χαμένα έργα της Σαπφούς, του Αισχύλου, ή των τραγικών. Η προσδοκία αυτή διαψεύστηκε όταν άρχισε να ανακαλύπτεται το περιεχόμενό τους. Στην πλειονότητά τους οι πάπυροι περιέχουν ελληνικά φιλοσοφικά κείμενα κυρίως της Επικούρειας σχολής. Όσον αφορά το ελληνικό τμήμα της βιβλιοθήκης, έχουν έρθει στο φως και αρκετά κείμενα Στωικής φιλοσοφίας, όπως είναι τα Λογικά ζητήματα και το Περί προνοίας του Χρυσίππου.

Τα έργα που περιέχουν οι πάπυροι του Herculaneum προέρχονται από διαφορετικές εποχές που καλύπτουν την περίοδο από τον 3^ο αι. π.Χ. μέχρι τις αρχές του 1^ου αι. μ.Χ.

 Επίλογος

Πολλοί μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν για το άνοιγμα των παπύρων του Ερκολάνο, τα τελευταία 6 χρόνια όμως επιστρατεύτηκε η διαστημική τεχνολογία της ΝΑΣΑ ώστε να διαβαστούν και να έρθει στο φως ίσως η σημαντικότερη ανακάλυψη του σύγχρονου ανθρώπου για τον αρχαίο κόσμο.

 Σημείωση: Αξίζει να σημειωθεί πως η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έστειλε φιλολόγους, παπυρολόγους, αρχαιολόγους από κάθε γωνιά της γης, ώστε να συνδράμουν στο άνοιγμα και στην ανάγνωση των παπύρων. Ο μόνος εκπρόσωπος της χώρας μας που συμμετείχε στην τεράστια αυτή προσπάθεια ήταν ο νεαρός παπυρολόγος Γεώργιος Ε. Καραμανώλης που τύχαινε τότε να υλοποιεί την διδακτορική του διατριβή στη Νάπολι και έτσι έχουμε το μοναδικό ελληνικό βιβλίο που αφορά τους παπύρους του Ερκολάνο:

«Φιλόδημος – Τα επιγράμματα»

Πηγές

1. Γεώργιος Ε. Καραμανώλης: Φιλόδημος – Τα επιγράμματα
2. 2. Anna Maria Liberati – Fabio Bourbon: Αρχαία Ρώμη, Άνθρωποι, τέχνη και πολιτισμός.
3. M. Filodemo – Epigrammi Scelti.