Ζούμε σε μια περίοδο που οι ορισμοί πολλών εννοιών έχουν αμφισβητηθεί ή ανατραπεί εντελώς.

Ο Θουκυδίδης στην “Παθολογία του πολέμου” παρατηρεί ότι σε περιόδους κρίσης οι λέξεις αλλάζουν νόημα. Έτσι είναι και τώρα – παγκοσμίως. Μόνο τις λέξεις ελευθερία και δημοκρατία να σκεφτούμε, κατανοούμε το βαθύτερο νόημα της θουκυδίδειας θέσης. Στην καθημερινή ζωή μας πόσα πράγματα ονομαζόμενα “αριστερά” θεωρούνται ή είναι κατ’ άλλους “δεξιά”. Και το αντίστροφο.

Είναι σχηματικός ο χωροταξικός χαρακτηρισμός: αριστερά – κέντρο – δεξιά. Νιώθω την ανάγκη να προσδιορίσω με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τους πολιτικούς αυτούς όρους. Η προσέγγισή μου στηρίζεται σε ποικίλες απόψεις φιλοσόφων, ιστορικών, ψυχιάτρων, κοινωνιολόγων, λογοτεχνών. Δεν έχω οικειότητα με πολιτικούς και οικονομικούς όρους και ορισμούς, οι συγγραφείς όμως που μελετώ και επικαλούμαι έχουν πολιτική άποψη και πολιτική σκέψη.

*

Θα ξεκινήσω με κάτι που συνάντησα πρόσφατα στα διαβάσματα πολλών συναρπαστικών βιβλίων του Irvın D. Yalom (Ίρβιν Γιάλομ). Στο βιβλίο του “Στον κήπο του Επίκουρου” ο Ίρβ, ας τον αποκαλέσω όπως οι φίλοι του, σε κάποιο σημείο αναφέρεται στο Γερμανό φιλόσοφο του εικοστού αιώνα Martın Heıdegger (Μάρτιν Χάιντεγκερ), ο οποίος πρότεινε δύο τρόπους ύπαρξης: τον καθημερινό και τον οντολογικό. “Στον καθημερινό μας τρόπο είμαστε εντελώς απορροφημένοι από το περιβάλλον μας και απορούμε για το π ώ ς είναι τα πράγματα στον κόσμο. Στον οντολογικό τρόπο αντίθετα εστιάζουμε την προσοχή μας και αξιολογούμε το θαύμα της “ύπαρξης” αυτό καθεαυτό, και απορούμε που τα π ρ ά γ μ α τ α ε ί ν α ι, π ο υ ε μ ε ί ς ε ί μ α σ τ ε”.

Για να είμαι ειλικρινής και καθαρός: μπροστά στα πολλά προβλήματα ατομικά και συλλογικά του σύγχρονου ανθρώπου – ας περιοριστώ στον Έλληνα και στην Ελληνίδα – με ενοχλεί η μονόπλευρη και μονοδιάστατη προσέγγισή τους από πολιτικούς, οικονομολόγους και αναλυτές των μέσων ενημέρωσης.

Η αναφορά τους αποσκοπεί στον καθημερινό τρόπο ύπαρξης και όχι στον οντολογικό. Περιγράφονται αυτά που γίνονται και όχι αυτά που θέλουμε να γίνουν, ώστε να παλέψουμε να γίνουν. Στο κείμενό μου αυτό φιλοδοξώ να ξεφύγω από την περιγραφή της “άσχημης κατάστασης”, φωτίζοντας το μέλλον. Προχωρώ, λοιπόν, το σκεπτικό μου, με έναν άλλο συγγραφέα που με συναρπάζει στα χρόνια της “κρίσης” και με βοηθά στις προσεγγίσεις μου. Πρόκειται για τον Έρικ Χομπσμπάουμ που πέθανε πρόσφατα.

Ο Erıc Hobsbawm (1917 – 2012) ξεκινά ένα δοκίμιο του 1961 με τίτλο “Η αρχή της ελπίδας” (περιέχεται στο γνωστό βιβλίο του ‘Επαναστάτες’, στα ελληνικά στις εκδόσεις Θεμέλιο, 2008) ως εξής:

“Στην εποχή μας οι άνθρωποι τρέφουν δυσπιστία προς το δυτικό σύμπαν και δεν περιμένουν και πολλά από το μέλλον, παρ’ εκτός ίσως την τύχη του Ροβινσώνα, έναν δικό τους τόπο, ένα απόμερο νησί. Να αντέξουν τις επιθέσεις των μεγάλων μηχανών των φτιαγμένων από ανθρώπους και με ανθρώπους, να επιβιώσουν από τα επακόλουθα της συλλογικής ανθρώπινης τρέλας, είναι οι υψηλότερες φιλοδοξίες των διανοουμένων στις δύο όχθες του Ατλαντικού (…) Άραγε μπορούμε, υποστηρίζουν, να ελπίζουμε για κάτι, στο κάτω κάτω, καλύτερο, παρ’ εκτός να αποφύγει απλώς η ανθρώπινη φυλή να τινάξει στον αέρα τον πλανήτη της, να διατηρήσουν οι πολιτικοί θεσμοί μια ήπια τάξη ανάμεσα σε ανθρώπους ανόητους ή αμαρτωλούς, με κάποια ίσως μικροβελτίωση εδώ κι εκεί, να συναφθεί σιωπηρή εκεχειρία ανάμεσα στα ιδανικά και στην πραγματικότητα, στα άτομα και στις ομάδες;”.

Ο Χομπσμπάουμ για να δώσει απάντηση στα παραπάνω θέματα, καταφεύγει στο περισπούδαστο βιβλίο του Ernst Bloch (1885 – 1977) “H αρχή της ελπίδας” (2 τόμοι, σελ. 1675, 1958). “Η αφετηρία της επιχειρηματολογίας του καθηγητή Μπλοχ είναι η εμπειρική παρατήρηση ότι ο άνθρωπος, παρά τους πιο απαισιόδοξους lıtterateures [: λογοτέχνες] είναι ζώο που ελπίζει. Το να είναι κανείς ανικανοποίητος, το να επιθυμεί να οραματιστεί μια γενικότερη κατάσταση, όπου τα πράγματα θα είναι άλλα (δηλ. καλύτερα) απ’ ό,τι είναι, αποτελεί τη στοιχειωδέστερη μορφή αυτής της θεμελιακής ανθρώπινης παρόρμησης. Η ανώτερη μορφή της είναι η ουτοπία – η οικοδόμηση της τελειότητας, που οι άνθρωποι την επιδιώκουν ή προσπαθούν να την πραγματώσουν ή που τουλάχιστον ορθώνεται από πάνω τους σαν διανοητικός ήλιος. Αυτή η ουτοπία δεν περιορίζεται στην κατασκευή ιδανικών κόσμων. Παντού υπάρχουν εικόνες της επιθυμίας: στα όνειρά μας για τέλεια σωματική υγεία και ομορφιά, για απόκρουση της ασθένειας, των γειρατειών, ακόμη και του θανάτου· στα όνειρά μας για μια κοινωνία χωρίς ανέχεια (…)

Η ελπίδα, η επιθυμία για αλλαγή, η ουτοπία δεν είναι απλώς θεμελιακές πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα, διότι κατά τον Καθηγητή Bloch απηχούν το θεμελιακό γεγονός της αλλαγής στη φύση, που η ίδια ως εκ τούτου είναι προσανατολισμένη προς το μέλλον”.

*

Ας περάσουμε, συνεχίζοντας τον προβληματισμό, σε έναν έλληνα πνευματικό πατέρα. Ο Ε. Π. Παπανούτσος είναι ένας σεβαστός και αγαπητός μου δάσκαλος, του λεγόμενου αστικού προοδευτικού χώρου, που έπαιξε σημαντικό ρόλο, με τους πολυσέλιδους τόμους φιλοσοφίας και προβληματισμού, στο να ξεκαθαρίσουμε οι νεοέλληνες πολλές έννοιες. Σε γνωστό ομότιτλο δοκίμιο για τη συντήρηση και την πρόοδο, υποστηρίζει ότι και οι δύο τάσεις είναι φυσικές. «Το ένα ωθεί ακάθεκτα προς τα εμπρός, προς κάτι ανείπωτο ακόμη, κάτι που δεν έχει άνετα σαρκωθεί στη σκέψη και στη διατύπωση, δεν έχει πραγματοποιηθεί, αλλά θέλγει σαν πυρετώδης προσμονή. Το άλλο αντιστέκεται και προσπαθεί με σύνεση και περίσκεψη να κρατήσει το με αγώνες δοκιμασμένο, τη θετική και σίγουρη κατάκτηση που λαμποκοπά σαν ώριμος καρπός». Στη συνέχεια σημειώνει πως «Όταν λείπει η ορμή προς το νέο, πέφτομε στην αποτελμάτωση. Όταν δεν συντηρούμε το καταχτημένο, αίρεται μαζί με τη συνέχεια και κάθε παράδοση και αιωρούμαστε με τις ρίζες στον αέρα».

Αν η πρόοδος και η συντήρηση είναι υγιείς καταστάσεις, έχουμε και τις νοσηρές υπερβολές τους, την προοδοπληξία και την αντιδραστικότητα. Έχει ξεπεραστεί το μέτρο, έχει χαθεί η συνείδηση των ορίων. «Η κάθε ορμή μένει αχαλίνωτη στη φορά της, δεν διατηρεί πια τον έλεγχο των κινήσεών της και γίνεται τυφλή και, φυσικά, άγονη». Ο προοδόπληκτος είναι γελοιογραφία του προοδευτικού, ο αντιδραστικός είναι μωρός συντηρητικός.

«Αν η πρόοδος είναι δύναμη γονιμοποιός, γιατί προσφέρει θετικά πράγματα, η προοδοπληξία αποτελεί κίνδυνο γιατί είναι άγονη άρνηση. Αν η συντήρηση είναι ωφέλιμη και σκόπιμη στην κίνηση της ζωής, η αντιδραστικότητα με τον εμπαθή μισονεϊσμό της είναι σωστή συμφορά. Και οι δύο ακρότητες όπλα τους έχουν το μονολιθικό τους δογματισμό και την ανοικτίρμονα διαβολή του αντιπάλου».

Θα παραθέσω συμπληρωματικά δύο συμπεράσματα / θέσεις πάλι του Παπανούτσου από το δοκίμιό του “Πολιτισμός υπό αμφισβήτηση”: “Να καταλάβουμε (και να δώσουμε και στους άλλους να καταλάβουν) ότι με την ξέφρενη ζήτηση και ανάλωση υλικών αγαθών (…) γινόμαστε καθεμέρα δυστυχέστεροι. Η επίγνωση των όρων ενός προβλήματος είναι το πρώτο βήμα προς τη λύση του (…) Χωρίς βαθιά μεταβολή της δομής του κοινωνικού μας συστήματος (…) τα δεινά μας θα συνεχιστούν, μπορεί και να χειροτερέψουν”.

Ας ακούσουμε και τους άλλους συνοδοιπόρους μας, σχετικά με όσα σημείωσε ο Παπανούτσος.

Ο Χομπσμπάουμ κλείνει το δοκίμιό του με την εξαίσια φράση: Η οικοδόμηση του γήινου παραδείσου είναι η μοίρα του ανθρώπου.

Ο Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του, Στον κήπο του Επίκουρου, γράφει: “Μια από τις πιο αγαπημένες φράσεις του Νίτσε είναι η amor fatı (αγάπα το πεπρωμένο σου): με άλλα λόγια, δημιούργησε το πεπρωμένο που μπορείς ν’ αγαπήσεις”, ενώ σε άλλο σημείο συμπληρώνει τη σκέψη του Χάιντεγκερ για τον καθημερινό τρόπο ύπαρξης “όταν ο άνθρωπος αναλώνεται στην καθημερινότητα, αποφεύγει τις βαθύτερες ανησυχίες και τη διαπεραστική αυτοεξέταση”.

Και πάλι ο Χομπσμπάουμ στο δοκίμιο “Οι Διανοούμενοι και η ταξική πάλη” (1971) που κλείνει το βιβλίο του ‘Επαναστάτες’ αναρωτιέται “Γιατί οι άντρες και οι γυναίκες γίνονται επαναστάτες; Κατά πρώτον λόγο επειδή πιστεύουν, ως επί το πλείστον, πως αυτό που θέλουν υποκειμενικά από τη ζωή δεν μπορούν να το αποκτήσουν χωρίς θεμελιακή αλλαγή σε όλη την κοινωνία (…) Όλοι οι άνθρωποι, όσο κυνικοί κι αν είναι, μπορούν να συλλάβουν μια προσωπική ζωή ή μια κοινωνία που δεν θα ήταν ατελής”.

Θα πρόσθετα και κάτι επιπλέον: ο Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του, Η Μάνα και το νόημα της ζωής, γράφει μια συνταρακτική φράση : Η ζωή δεν αναβάλλεται.

Γι’ αυτό αγωνίζεται ο άνθρωπος : Για να φέρει ξανά εδώ και τώρα στη γη τον “απολεσθέντα παράδεισο” και γιανα τον ζήσει.

Σε πολλά βιβλία το τελευταίο διάστημα διάβασα μια “ιστορία” σε πολλές εκδοχές – θα μου επιτρέψετε να την αφηγηθώ με δικά μου λόγια.

Μπροστά μας βρίσκεται μια αίθουσα με ένα μεγάλο τραπέζι στη μέση. Γύρω κάθονται πολλοί πεινασμένοι και απελπισμένοι άνθρωποι, παρόλο που ένα καζάνι με νόστιμο αχνιστό φαγητό βρισκόταν σιμά τους. Κρατούσαν στα χέρια τους όλοι κουτάλι με μακρύ βραχίονα, έτσι που δεν μπορούσαν να το βάλουν στο στόμα τους να φάνε. Δυστυχία – κόλαση.

Μπροστά μας μια αίθουσα με ένα μεγάλο τραπέζι στη μέση. Γύρω κάθονται καλοφαγωμένοι και παχουλοί, άνθρωποι με τα ίδια μακροβραχίονα κουτάλια, που γελούσαν και συζητούσαν ευτυχισμένοι. Είχαν μάθει να ταϊζουν ο ένας τον άλλο. Παράδεισος.

*

Θα ήθελα να σταματήσω κάπου εδώ. Ο καθένας, η καθεμιά μπορεί να σκεφτεί πάνω σε όσα διάβασε στο κείμενό μου, να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Θα μου επιτρέψετε τηλεγραφικά να προσθέσω κάποιες σκέψεις.

Θεωρώ απαραίτητο όλοι / όλες να βάζουμε κάποιους στόχους για να πατούμε στα πόδια μας, να ονειρευόμαστε και να παλεύουμε για κάτι καλύτερο:

    γνώση του εαυτού μας και γνώση της πραγματικότητας

    έλεγχος της γνώσης / πηγές ενημέρωσης / πληροφόρησης

    κάθε θέμα το τοποθετώ μέσα στην ιστορική του προοπτική

    αγωνία και αγώνας για το αύριο

    ένωση με άλλους ανθρώπους – συντονισμός – ένταξη σε γενικότερο πλαίσιο

    οφείλω να επιλέξω : εξέλιξη και αλλαγή ή στασιμότητα και βόλεμα στο παρόν

    τα χρήματα (= όλα όσα χρησιμοποιούμε, από αρχαίο ρήμα χρώμαι) είναι μέσο για την ολοκλήρωση ατόμου και κοινωνίας και όχι σκοπός

    κάθετι που πάει μπροστά το άτομο και την κοινωνία είναι ………………….. (αφήνω κενό για να συμπληρώσει ο καθένας/ η καθεμιά : Αριστερά – Δεξιά – Κέντρο).

*

Σε δύο πρόσφατα δημοσιευμένα κείμενά μου θα αναφερθώ κλείνοντας. Το πρώτο αναφέρεται στον Χένρι Τσαρλς Μπουκόβσκι (Henry Charles Bukowski, 1920 — 1994) Πάνω στον τάφο του είναι γραμμένες οι λέξεις “Μην Προσπαθείς” (Don’t Try). Σύμφωνα με τη γυναίκα του, το νόημα των παραπάνω λέξεων έχει να κάνει με τις παρακάτω φράσεις: “Εάν σπαταλάς όλη σου την ώρα προσπαθώντας, τότε το μόνο που πράττεις είναι να προσπαθείς. Γι’ αυτό μην προσπαθείς. Πράξε” .

Το δεύτερο άρθρο μου με τίτλο “Σύγχρονη Πραγματικότητα – Προβληματισμοί και Διδάγματα” κατέληγε :

“Η Ελληνική κοινωνία πρέπει να στραφεί αποφασιστικά στην πρωτογενή παραγωγή – οι ευρωπαϊκές επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων κατέστρεψε τη γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία.

    Η Ελληνική κοινωνία πρέπει να στραφεί αποφασιστικά στην ολοκληρωμένη παιδεία, στη γνώση της ιστορίας και της γλώσσας, της γραμματείας και του πολιτισμού μας”.

*

Ένα πολυδιαβασμένο βιβλιο, από τις εκδόσεις Πατάκη, είναι του Allan Percy (Άλλαν Πέρσυ) “Νίτσε – 99 Μαθήματα Καθημερινής Φιλοσοφίας”. Έχει φράσεις του Νίτσε και σχόλια του Πέρσυ. Για να κλείσουμε διάλεξα το 12.

Ο Νίτσε λέγει : “Μόνο αυτός που χτίζει το μέλλον έχει δικαίωμα να κρίνει το παρελθόν”.

Και ο σχολιαστής ανάμεσα στα άλλα γράφει : “Μόνο δύο τρόποι υπάρχουν για να κοιτάζουμε τον κόσμο: Ή γυρνάμε το κεφάλι προς το παρελθόν ή στρέφουμε την προσοχή μας σε αυτό που έχουμε μπροστά μας. Εσύ ποιον τρόπο επιλέγεις;”

Αβραμυλιά/Ξάνθη, Παραμονές Δεκαπενταύγουστου 2015