Ο Λατίνος ποιητής Οράτιος έγραψε τους περίφημους στίχους : «Η Ελλάδα, ενώ κατακτήθηκε, κατέκτησε τον άγριο νικητή και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροτικό Λάτιο».

 Θα μπορούσαμε και μεις, μελετώντας την Ιστορία και τον Πολιτισμό του Βυζαντίου, να πούμε ότι ενώ στην αρχή ο Χριστιανισμός κυνήγησε τον Ελληνισμό, στη συνέχεια τα βρήκαν και ο Ελληνισμός καθόρισε τη μορφή της χριστιανικής ορολογίας.

 Η χιλιόχρονη Βυζαντινή Οικουμένη πέρασε από την άρνηση του ελληνισμού, στην ανοχή, στην αποδοχή και τελικά στην επικράτηση του ελληνικού πνεύματος.

  Αυτή τη διαδρομή θα επιχειρήσουμε να ιχνηλατήσουμε στο κείμενό μας τούτο, πρώτο του 2012, για καλοχρονιά.

Θ. Μουσόπουλος

 Από το 27 π.Χ. ως το τέλος του 6ου μ.Χ. στα εξακόσια αυτά χρόνια έχουμε δύο αυτοκρατορίες και δύο πρωτεύουσες : στους πρώτους τρεις αιώνες τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με την ακμή  της Ρώμης και στους επόμενους τρεις την απαρχή μιας νέας αυτοκρατορίας που συνδέεται με την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας, της Κωνσταντινούπολης.

 Η Βυζαντινή αυτοκρατορία στην πρώτη της φάση (330 – 641 μ.Χ.) είναι συνάμα το Ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και Πρωτοβυζαντινή περίοδος της νέας αυτοκρατορίας.

 Τρεις είναι οι βασικοί συντελεστές της : ρωμαϊκή οργάνωση, ελληνική παιδεία και χριστιανική θρησκεία. Στους πρώτους αιώνες υπάρχει έντονη αντιπαράθεση ελληνισμού και χριστιανισμού. Όταν επικράτησε ο χριστιανισμός, η αρχαιοελληνική παιδεία άρχισε να παίζει ρόλο στη ζωή των χριστιανών της πολυεθνικής αυτοκρατορίας.

 Σε γενικές γραμμές η ιστορία της λεγόμενης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας διαιρείται σε τρεις μεγάλες περιόδους :

·      Πρωτοβυζαντινή 324 – 565

·      Μεσοβυζαντινή 565 – 1081

·      Υστεροβυζαντινή 1081 – 1453

1

  Από την Αρχαία εποχή μεταβαίνουμε στα Μέσα χρόνια. Στη μεταβατική αυτή εποχή οι αλλαγές γίνονται σταδιακά, από την ίδρυση της  Κωνσταντινούπολης (324-330) ως το τέλος της βασιλείας του Ηρακλείου (641). Η περίοδος  330-641 ονομάζεται Ύστερη Ρωμαϊκή ή Πρωτοβυζαντινή. Καθοριστική φάση της μετάβασης είναι από το θάνατο του Ιουστινιανού Α΄ (565) έως τις μεταρρυθμίσεις του Ηρακλείου.

 Στο διάστημα της Ύστερης Ρωμαϊκής / Πρωτοβυζαντινής περιόδου (324 – 610 μ.Χ.) αναφέρουμε το Μ. Κωνσταντίνο (324 – 337), τον Ιουλιανό (361 – 163), το Μ. Θεοδόσιο (379 – 395), τον Ιουστινιανό (527 – 565) και τον Ηράκλειο (610 – 641).

 Με το θάνατο του Ιουστινιανού οι περισσότεροι ιστορικοί οριοθετούν την αρχή της καθαυτό Βυζαντινής Ιστορίας.

 Ο Ελληνισμός και ο Ελληνικός πολιτισμός έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του Βυζαντίου και του Βυζαντινού πολιτισμού. Κατά κάποιο τρόπο το ‘ελληνικό’ υλικό διαπότισε και συνένωσε τα ποικιλόμορφα  στοιχεία της αυτοκρατορίας. Στοχασμός, θρησκεία, τέχνη είναι απότοκοι της αρχαιοελληνικής παράδοσης, επηρεασμένα βέβαια από τις νέες συνθήκες.

  Παρόλο που το κράτος ήταν συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η γλώσσα και του κρατικού μηχανισμού και των υπηκόων είναι ελληνική. Επί Ηρακλείου έχουμε εξελληνισμό  του κράτους.

Τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα της περιόδου είναι θεολογικά κείμενα, που έχουν ως σκοπό να διατυπώσουν το χριστιανικό δόγμα.

   Μια σειρά Πατέρων της Εκκλησίας διακρίνονται για τη ρητορική τους δεινότητα και τον πλούτο της δημιουργίας τους, με τις ιδιοπροσωπίες που είναι εύλογες. Αναφέρουμε τον Ευσέβιο 265 – 340 μ.Χ. που εκτός των άλλων ασχολήθηκε με την Εκκλησιαστική Ιστορία, το Μεγάλο Αθανάσιο 295 – 373 μ.Χ., το Μεγάλο Βασίλειο 330 – 379 μ.Χ. με την περίφημη πραγματεία του « Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων », το Γρηγόριο Ναζιανζηνό 329 – 390 μ.Χ., το Γρηγόριο Νύσσης 335 – 394 μ.Χ. και τον Ιωάννη το Χρυσόστομο 345 – 407 μ.Χ., που μαζί με το Βασίλειο και το Γρηγόριο το Ναζιανζηνό θεωρούνται προστάτες των Γραμμάτων και των Τεχνών. Εύστοχα ο Α. Γεωργοπαπαδάκος αναφέρεται στη σοφία τους και εξυμνεί το ρόλο τους στη ‘ συμφιλίωση ελληνισμού και χριστιανισμού ’.

 Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο, το κράτος εξελληνίζεται, γενικά τα έργα της βυζαντινής γραμματείας είναι γραμμένα στα ελληνικά, με επίδραση των αρχαιοελληνικών προτύπων.

2

 Μετά την επισημοποίηση του χριστιανισμού, οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς δεν είναι πια επικίνδυνοι, έτσι οι βυζαντινοί ασχολούνται μαζί τους, συλλέγουν κείμενα, τα σχολιάζουν και τα υπομνηματίζουν. Χρησιμοποιείται η αριστοτελική μεθοδολογία και οι πλατωνικές αντιλήψεις. Αναστάτωση προκαλείται με την εικονομαχία, την οποία αντιμετωπίζει φιλοσοφικά – δογματικά ο Ιωάννης Δαμασκηνός, που όπως διακηρύσσει παίρνει «των Ελλήνων σοφών τα κάλλιστα» απομακρύνοντας «τα ψευδή».

 Ύστερα από την εικονομαχία ακολουθεί έντονη πνευματική  στροφή προς την ελληνική παιδεία. Το Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης, που λειτουργούσε ήδη από τον 5ο αιώνα, αναβαθμίζεται. Εκδίδονται αρχαία συγγράμματα. Παρουσιάζονται κατά τον 9ο αιώνα σημαντικές προσωπικότητες στο χώρο της φιλοσοφίας και γενικότερα της διανόησης, αριστοτελικοί και πλατωνιστές.  Τον 11ο αιώνα διακρίνεται ο λόγιος και φιλόσοφος Μιχαήλ Ψελλός, που συμπαθούσε και τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Όλοι αυτοί οι λόγιοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο να διασωθούν τα χειρόγραφα κείμενα των αρχαίων φιλοσόφων. Παρουσιάζονται επίσης φιλόσοφοι που προσπαθούν να αυτονομηθούν από το ορθόδοξο δόγμα, όπως ο αριστοτελικός Ιωάννης ο Ιταλός.

 Επί Μακεδονικής Δυναστείας (867-1059)  η

Βυζαντινή Αυτοκρατορία φτάνει στη μέγιστη ακμή της. Το κύρος και η πολιτιστική ακτινοβολία έφτασε στο απόγειό της. Στη Δύση την ίδια περίοδο αποκρυσταλλώνεται το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα της Φεουδαρχίας.

 Από τους αυτοκράτορες ξεχωρίζουν οι Λέων Στ΄  Σοφός (886-913), Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (913-959) και Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος (976-1025).

 Στη μεσοβυζαντινή περίοδο, ο εξελληνισμός του κράτους έχει προχωρήσει πολύ. Οι δύο αιώνες 7ος και 8ος χαρακτηρίζονται από ένα κενό, μια ανακοπή του πολιτισμού. Ακολουθεί όμως η μεγάλη ακμή του 9ου αιώνα και εφεξής. Χρονογράφοι και ιστορικοί, εγκυκλοπαιδιστές, μελετητές της αρχαιότητας δρουν στα χρόνια αυτά. Φώτιος και Αρέθας, σημαντικοί διανοητές παίζουν πρωταρχικό ρόλο στην Αναγέννηση του Βυζαντίου, ενώ τον 11ο αιώνα ο Μιχαήλ Ψελλός πρωταγωνιστεί στη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα.

 Θα αναφέρουμε κάποια συγκεκριμένα παραδείγματα  της στροφής στην ελληνική αρχαιότητα.

Λογοτεχνία:

-Παλατινή Ανθολογία, 4000 επιγράμματα 6ος π.Χ-10ος μ.Χ αι.

-Διάσωση κλασικών κειμένων.

-Πατριάρχης Φώτιος, Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος, πληροφορίες για 279 έργα 168 συγγραφέων- Ρητορικά.

-Αρέθας, αντιγραφές, σχολιασμοί, έκδοση έργων Πλάτωνα και Αριστοτέλη, Θεολογικά.

-Λεξικό Σούδας, εγκυκλοπαιδεία για συγγραφείς και έργα.

Ιστοριογραφία-Χρονογραφία:

-Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία

-Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογένητος, Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως, για τη ζωή του  παλατιού.

Φιλοσοφία:

-Λέων  Φιλόσοφος ή Μαθηματικός (τέλος 8ου αι. -περ. 869), πλατωνικός φιλόσοφος, Διευθυντής Πανδιδακτηρίου Μαγναύρας (Πανεπιστημίου).

-Μιχαήλ Ψελλός, πλατωνικός, πολυγραφότατος, φιλοσοφία, θεολογία, επιστήμη. Ασχολήθηκε και με Αριστοτέλη. Κυριότερο έργο του «Διδασκαλία παντοδαπή», χρησιμοποιεί νεοπλατωνική φιλοσοφία για να ερμηνεύσει το Χριστιανισμό.

Επιστήμη:

-Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, έργα για αρχαία μαθηματικά και φυσικές επιστήμες επινόησε είδος οπτικού τηλεγράφου.

3

     Στη Μεσοβυζαντινή εποχή έχουμε την Εικονομαχία, στην Υστεροβυζαντινή στο προσκήνιο  υπάρχει η αντίθεση δυτικής και ανατολικής εκκλησίας, και αργότερα, η αντίθεση ενωτικών και ανθενωτικών. Οι θρησκευτικές αυτές αντιπαραθέσεις, είχαν – εκτός των άλλων – ως συνέπεια τη διατήρηση της ομοιογένειας και της εθνικότητας του ελληνισμού, που στους τελευταίους αιώνες εμφανίζεται με απαιτήσεις στη βυζαντινή ζωή. Ενώ ο εξελληνισμός ήταν, θα λέγαμε, στην εξωτερική μορφή, στο τέλος της  Βυζαντινής Οικουμένης αποκτά βαθύτατο και εθνικό περιεχόμενο.

 Στους τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας, μετά την πρώτη άλωση του 1204, παρά την ύπαρξη αξιόλογων λογίων και φιλοσόφων, όπως ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (13ος αι.), ο Γεώργιος Παχυμέρης και ο Θεόδωρος Μετοχίτης των αρχών του 14ου αιώνα που δεν ήταν φανατικοί οπαδοί του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, υπάρχει γενικότερη παρακμή, ενώ διχάζεται η κοινωνία και η διανόηση σε ενωτικούς και ανθενωτικούς. Στις τελευταίες δεκαετίες της αυτοκρατορίας έχουμε το Γεώργιο Γεμιστό – Πλήθωνα που ήταν πλατωνικός, μια πληθωρική και ριζοσπαστική προσωπικότητα, εκφραστής της ελληνικότητας, και το μαθητή του Βησσαρίωνα που εκτιμούσε τον Πλάτωνα ήταν όμως αριστοτελικός και ενωτικός. Τέλος έχουμε το Γεώργιο Σχολάριο που έγινε ο πρώτος πατριάρχης και ήταν αριστοτελικός και ανθενωτικός. Το 1460 αποφάσισε να κάψει τα βιβλία του Πλήθωνα.

 Από τη δυναστεία των Παλαιολόγων ξεχωρίζουν Μιχαήλ Η΄ (1261-1282), Ανδρόνικος Β΄ (1282-1321),  Ανδρόνικος Γ΄ (1328-1341), Μανουήλ Β΄ (1391-1425), Ιωάννης Η΄ (1425-1448),  Κωνσταντίνος ΙΑ΄ (1449-1453).

 Πρέπει να τονίσουμε ότι κατά την περίοδο αυτή έχουμε έντονα τα ελληνικά στοιχεία. Ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, ο Βησσαρίων και ο Γεώργιος Σχολάριος όχι μόνο  μελετούν σε βάθος τα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας, αλλά  τονίζουν ότι είναι απόγονοι των ελλήνων, έλληνες το γένος. Όπως σημειώνουν οι μελετητές πρόκειται για τη δεύτερη περίοδο του Ανθρωπισμού στο Βυζάντιο.

 Επιπλέον, και η τέχνη της Παλαιολόγειας περιόδου έχει χαρακτηριστικά Αναγέννησης: κλασικισμός, ποικιλία αρχιτεκτονική ναών, καινοτομίες ζωγραφικής. Συγκεκριμένα στη Ζωγραφική: είναι

Εποχή των φορητών εικόνων και τοιχογραφιών. Μανουήλ Πανσέληνος (13ος αι.), Θεοφάνης ο Έλληνας (14ος αι.) στη Ρωσία, μαθητής του ο Αντρέι Ρουμπλιόφ.

α. Μακεδονική Σχολή (Πανσέληνος): εκτεταμένες ζώνες, συναισθηματικό στοιχείο, ψυχολογική έκφραση, αριστοκρατικό ήθος, στοχαστική ευγένεια, έντονη θλίψη προσώπων.

β. Κρητική Σχολή (Θεοφάνης ο Κρης): επιμέρους σκηνές, μέσα σε πλαίσια, εφαρμογή φορητών εικόνων στην αρχιτεκτονική του ναού.

*

Ο πολιτισμός  του Βυζαντίου επιβίωσε καθ’ όλη την Τουρκοκρατία στα Βαλκάνια και Ανατολική Ευρώπη. Ο θάνατος του Βυζαντίου έδωσε ζωή στη Δύση με το Μανουήλ Χρυσολωρά και όχι μόνο. Οι κορυφαίοι λόγιοι του Βυζαντίου δίδαξαν στα πανεπιστήμια της Ιταλίας.

 Στη Ρωσία ο Θεοφάνης έφερε την Παλαιολόγεια τεχνοτροπία. Στη Σερβία του 14ου αι. έχουμε κωνσταντινουπολίτες αρχιτέκτονες, ενώ οι Σέρβοι  αρχιτέκτονες καινοτομούν (ύπαρξη Σερβικής Σχολής).

*

  Ύστερα από το 1453 οι λόγιοι και οι φιλόσοφοι του Βυζαντίου, κουβαλώντας εκτός από τις γνώσεις τους και κείμενα αρχαίων και μεταγενέστερων συγγραφέων, καταφεύγουν στη Δύση, συμβάλλοντας στην εκεί Αναγέννηση και Ανθρωπισμό, που στο Βυζάντιο είχε ανθίσει ήδη από τον 9ο αιώνα,

‘O   Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός’, όπως επιγράφει και το ομότιτλο βιβλίο του ο Paul Lemerle (μιλώντας για τους 9ο και 10ο αιώνες, άρα δεύτερος βυζαντινός ουμανισμός, θα λέγαμε ότι είναι των 13ου και 14ου αιώνων).

 Κλείνοντας, ας δώσουμε το λόγο στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη που στο έργο του «Η Γυφτοπούλα» γράφει για τον Γεώργιο  Γεμιστό – Πλήθωνα :

«Ο Γεώργιος Γεμιστός, προς τοις άλλοις αυτού ελαττώμασι, είχε και έν ελάττωμα άγνωστον και ανήκουστον κατ’ εκείνον τον χρόνον. Ήτο είς των ολιγίστων, οίτινες είχον συνείδησιν του εθνισμού, και η καρδία του εφλέγετο υπό φιλοπατρίας. Είχεν αναμειχθεί εις τα πολιτικά της εποχής, και συνεβούλευσεν εκάστοτε τα βέλτιστα εις τους εν τη αρχή. Ήτο δε και ο μόνος όστις κατώρθωσε να μαντεύσει πού έκειτο η σωτηρία»

  Οι σύγχρονοί του ήταν χωρισμένοι σε δύο στρατόπεδα, υπέρ του πάπα ή κατά του πάπα. Και καταλήγει ο Παπαδιαμάντης :

«Ο Πλήθων, νέος έτι, πολλά έτη προ της Αλώσεως, είχεν υποβάλει εις τον βασιλέα τέλειον σύστημα πολιτικής και στρατιωτικής ανοργανώσεως, όπερ αν ελαμβάνετο υπόψη και αν ήτο δυνατόν να εκτελεσθή, ήθελε προλάβει ίσως την πεπρωμένην καταστροφήν, ήτις έμελλε να επέλθη λήγοντος του Μαΐου του έτους ΄αυνγ΄».