Εξήντα και πλέον χρόνια από το πογκρόμ εναντίων των Ρωμιών (και των υπόλοιπων μη-μουσουλμανικών μειονοτήτων) της Κωνσταντινούπολης (6-7.9.1955), η «αντανάκλαση» των γεγονότων σε μια άλλη μειονότητα  ̶ αυτή της Δυτικής Θράκης ̶ είναι λιγότερο γνωστή. Όπως θα φανεί στις γραμμές που ακολουθούν, τα «Σεπτεμβριανά» αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα στην συγκρότηση ενός νέου μειονοτικού καθεστώτος στη Θράκη, στοιχεία του οποίου είναι ζωντανά ως τις μέρες μας.

Στην ελληνική βιβλιογραφία και στον δημόσιο λόγο επικρατεί η άποψη ότι «η ελληνική πλευρά δεν κατέφυγε σε αντίποινα έναντι της μουσουλμανικής μειονότητας» για τα Σεπτεμβριανά, ενώ ίσως θα μπορούσε –ή και θα ήταν δικαιολογημένη ̶ να το πράξει στα πλαίσια της αμοιβαιότητας. Για κάποιους, μάλιστα, «η αποφυγή επιβολής αντιποίνων» στη Θράκη «δείχνει μία ριζικά διαφορετική αντίληψη στον τομέα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας». Είναι αλήθεια ότι στη Θράκη δεν εφαρμόστηκαν αντίποινα για το πογκρόμ εναντίων των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, τουλάχιστον όχι άμεσα. Όμως, όπως θα δούμε μέσα από πρωτογενές υλικό της περιόδου, τα Σεπτεμβριανά αποτέλεσαν την αρχή μιας μακράς πορείας αλλαγής της μειονοτικής πολιτικής και συνέβαλαν στις συστηματικές πολιτικές «διοικητικών ενοχλήσεων» που εφαρμόστηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και για τριάντα περίπου χρόνια. Η «συμβολή» αυτή των Σεπτεμβριανών δεν έχει διερευνηθεί ακόμη επαρκώς βιβλιογραφικά.

Έχει υποστηριχθεί ότι «τα Σεπτεμβριανά προβλημάτισαν την ελληνική διοίκηση σχετικά με το τι θα έπρεπε να γίνει στη Θράκη», καθώς «αποτέλεσαν ευκαιρία σε όσους δεν πίστευαν στην ελληνοτουρκική φιλία του 1951-1955 (ή δεν την έβρισκαν αναγκαία) και ήταν επιφυλακτικοί για τη στάση της διοίκησης απέναντι στη μειονότητα ώστε να εκφράσουν τη γνώμη τους με μεγαλύτερη ελευθερία». Εδώ επιθυμώ να πάω ένα βήμα παραπέρα από τη θέση αυτή. Τα γεγονότα δεν απελευθέρωσαν μονάχα τη διατύπωση διαφωνιών στο εσωτερικό της διοίκησης, αλλά οδήγησαν στην επαναχάραξη της μειονοτικής πολιτικής και στην αρχή της συγκρότησης ενός νέου καθεστώτος στη Θράκη. Σηματοδότησαν την έναρξη της συγκρότησης μιας νέας πολιτικής για το μειονοτικό, οι συνέπειες της οποίας φάνηκαν αρκετά χρόνια αργότερα. Αν θέλουμε να περιγράψουμε με μία φράση την αλλαγή, θα λέγαμε ότι αφενός συνέβαλαν στην ανάδυση περισσότερο περιοριστικών πολιτικών έναντι μέρους της μειονότητας (των υποστηρικτών του τουρκικού εθνικισμού) και αφετέρου εκίνησαν προσπάθειες για τον διαχωρισμό της μειονότητας και την ενίσχυση εναλλακτικών ταυτοτήτων. Επιπλέον, αντέστρεψαν τον τρόπο εφαρμογής της αμοιβαιότητας: από «θετική», με αμοιβαίες παραχωρήσεις δικαιωμάτων στις μειονότητες, σε «αρνητική», με αμοιβαίους περιορισμούς και αντίποινα. Με άλλα λόγια, όπως υποστηρίζω εδώ, τα Σεπτεμβριανά έχουν τα χαρακτηριστικά ενός «εξαρθρωτικού γεγονότος»  ̶ όπως το περιγράφει η μεταδομιστική θεωρία του λόγου ̶  για την ελληνική μειονοτική πολιτική. Αποτέλεσαν μια εμπειρία η οποία εξάρθρωσε την εφαρμοζόμενη πολιτική, ανοίγοντας το πεδίο για διαφορετικές δυνατότητες και διαφορετικές συναρθρώσεις, αφού οι ως τότε πρακτικές τέθηκαν εν αμφιβόλω. Η εξέλιξη των πιθανών αυτών συνεπειών και δυνατοτήτων δεν ήταν προκαθορισμένη, αλλά ζήτημα ανοιχτό και αντικείμενο διαμάχης και ανταγωνισμών σε διάφορα πεδία.

Ο Χρήστος Ηλιάδης σπούδασε πολιτικές επιστήμες. Είναι διδάκτορας στην ανάλυση λόγου από το Πανεπιστήμιο του Έσσεξ.

Από τα Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 130-131