Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι της Νεολιθικής Εποχής έφτασαν στην Ευρώπη αποτελεί αντικείμενο έντονης επιστημονικής συζήτησης εδώ και πολύ καιρό. Μελέτη γενετικών δεικτών σε σύγχρονους πληθυσμούς, η οποία δημοσιεύτηκε στις 9 Ιουνίου δίνει στοιχεία σχετικά με αυτό το ερώτημα. Το άρθρο, «Θαλάσσια οδός αποικισμού της Ευρώπης», εμφανίζεται στη διαδικτυακή έκδοση του επιστημονικού περιοδικού Proceeding of the National Academy of Sciences.

Περίπου 8.800 με 10.000 χρόνια π.Χ., στην περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στο Ισραήλ, την Ιορδανία, τη Συρία και μέρος της Νότιας Τουρκίας, οι άνθρωποι έμαθαν να καλλιεργούν τη γη. Αυτό το επίτευγμα τελικά τους επέτρεψε να γίνουν γεωργοί, εγκαταλείποντας τη νομαδική ζωή τους ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Οι αρχαιολόγοι χρησιμοποιούν αυτή τη μετάβαση στη γεωργία για να σηματοδοτήσουν το τέλος της Παλαιολιθικής Εποχής και την αρχή της Νεολιθικής Εποχής.

Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, μέχρι το 7000 π.Χ., οι νεολιθικοί αγρότες είχαν μεταναστεύσει στην Ευρώπη μεταφέροντας τις ιδέες τους και τα γονίδιά τους στους παλαιολιθικούς ανθρώπους που είχαν μεταναστεύσει εκεί 30.000-40.000 χρόνια νωρίτερα.

Τα μέσα μεταφοράς και οι οδοί που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν αντικείμενο έρευνας. Μήπως ταξίδεψαν από την ξηρά, μεταναστεύοντας πρώτα προς την Ανατολία, μια περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στην κεντρική Τουρκία, και στη συνέχεια μέσω του Βόσπορου και των Βαλκανίων στην κεντρική Ευρώπη; Ή μήπως ταξίδεψαν από την θάλασσα; Και αν ναι, μέσω ποιας οδού; Ταξίδεψαν απευθείας από την ακτή της Μέσης Ανατολής στην Κρήτη και μετά στην Ελλάδα; Ή μήπως ταξίδεψαν πρώτα βόρεια, προς την Ανατολία και μεταφέρθηκαν στη συνέχεια από τα Δωδεκάνησα στην Κρήτη και μετά στην ηπειρωτική Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη;

Προκειμένου να απαντήσουν σε αυτές τις ερωτήσεις, μια διεθνής ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Γιώργο Σταματογιαννόπουλο, καθηγητή Ιατρικής και Επιστημών Γονιδιώματος στο Πανεπιστήμιο Washington, μελέτησαν γενετικούς δείκτες σε 32 σύγχρονους πληθυσμούς από την Εγγύς Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, την Ανατολία, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς και την υπόλοιπή Νότια αλλά και Βόρεια Ευρώπη. Πρώτοι συγγραφείς της μελέτης είναι η Περιστέρα Πάσχου, Επίκουρη Καθηγήτρια Γενετικής Πληθυσμών στο Τμήμα Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και ο Πέτρος Δρινέας, Καθηγητής στο Τμήμα Επιστήμης των Υπολογιστών, στο
Πανεπιστήμιο Rensselaer, οι οποίοι είχαν τον βασικό ρόλο στον σχεδιασμό της νέας μεθοδολογίας που απαιτήθηκε και την ανάλυση των γενετικών δεδομένων με πληθώρα εξειδικευμένων στατιστικών τεχνικών.

Σε αυτή τη μελέτη, ο Σταματογιαννόπουλος και οι συνεργάτες του, συνέκριναν το ποσοστό ή τη συχνότητα συγκεκριμένων δεικτών που ονομάζονται πολυμορφισμοί ενός νουκλεοτιδίου (single nucleotide polymorphisms – SNPs) και οι οποίοι εμφανίζονται σε διαφορετικούς πληθυσμούς. Όταν ένας λαός μεταναστεύει σε μια περιοχή και αναμιγνύεται με το γηγενή πληθυσμό, τότε εισάγουν τα γονίδιά τους στην ντόπια δεξαμενή γονιδίων και δέχονται με τη σειρά τους γονίδια από τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Αυτή η μεταφορά γονιδίων από έναν πληθυσμό σε έναν άλλο ονομάζεται «γονιδιακή ροή».

Καθώς οι επόμενες γενιές συνεχίζουν τη μετανάστευση και την ανταλλαγή γονιδίων, η συχνότητα των SNPs στον πληθυσμό που μεταναστεύει θα μεταβάλλεται, αντικατοπτρίζοντας τη γενετική ανάμειξη.

Στη μελέτη τους, οι ερευνητές έκαναν την υπόθεση ότι οι νεολιθικοί άποικοι της Ευρώπης ταξίδεψαν κυρίως από τη θάλασσα. Για να ελέγξουν την υπόθεση συνέκριναν τη συχνότητα των SNPs σε πληθυσμούς που σήμερα κατοικούν στη Μέση Ανατολή, την Τουρκία, τα νησιά του Αιγαίου και τη Μεσόγειο, αλλά και τις υπόλοιπες μεσογειακές ακτές σε Ευρώπη και Βόρεια Αφρική. Τα αποτελέσματά τους δημοσιεύτηκαν στις 9 Ιουνίου στο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences.

Η ανάλυση επιβεβαιώνει ότι οι νεολιθικοί μετανάστες εμφανίστηκαν στην περιοχή της Συρίας και της Παλαιστίνης. Στη συνέχεια, φαίνεται να μετανάστευσαν από την Ανατολία στην κεντρική Τουρκία και διά μέσου των Δωδεκανήσων και της Κρήτης έφτασαν στην Λακωνία, στο νοτιοανατολικότερο άκρο της Ελλάδας.

Καθώς η μετανάστευση συνεχίστηκε, κάποιοι πληθυσμοί μετακινήθηκαν βόρεια στην Ελλάδα αλλά ένα μεγάλο μέρος μεταναστεύσεων έγινε επίσης στα δυτικά προς τη Σικελία και μετά μέσω των Μεσογειακών ακτών στη Νότια και Βόρεια Ευρώπη.

«Υπήρχαν πολλάπλες μεταναστεύσεις νεολιθικών ανθρώπων στην Ευρώπη και αδιαμφισβήτητα κάποιοι ταξίδεψαν και από την ξηρά. Ωστόσο η κύρια οδός ήταν η θάλασσα με την Κρήτη να αποτελεί βασικό κόμβο» λέει ο Σταματογιαννόπουλος.

Αν και αυτό δεν αποτελούσε το επίκεντρο της μελέτης, οι ερευνητές ανέλυσαν τη γονιδιακή ροή και στην Αραβική Χερσόνησο και τη Βόρεια Αφρική. Δεν βρήκαν ενδείξεις γονιδιακής ροής ανάμεσα στην Αφρική και την Ευρώπη. Αυτή η παρατήρηση δείχνει ότι, αν και η θάλασσα επέτρεψε στους μετανάστες της εποχής να μετακινηθούν κατά μήκος των ακτών, δημιούργησε από την άλλη ένα σημαντικό εμπόδιο ανάμεσα στις δύο ηπείρους.

Τα ευρήματα της μελέτης ρίχνουν φως και σε άλλα ερωτήματα: Αν ο νεολιθικός πολιτισμός επεκτάθηκε κυρίως μέσω πολιτισμικής διάχυσης, μεταφοράς δηλαδή ιδεών από τον ένα πληθυσμό στον άλλο μέσω πολιτισμικών επαφών, ή αν οι ιδέες αυτές μεταφέρθηκαν από ανθρώπους που μετανάστευσαν. «Αν και σίγουρα συνέβη πολιτισμική διάχυση» λέει ο Σταματογιαννόπουλος, «τα ευρήματά μας υποστηρίζουν την υπόθεση της μετανάστευσης».

Από ελληνικής πλευράς, στη διεθνή ομάδα ερευνητών συμμετείχαν επίσης οι Ευαγγελία Γιαννάκη και Αχιλλέας Αναγνωστόπουλος (Τμήμα Αιματολογίας Νοσοκομείου Παπανικολάου Θεσσαλονίκης), Άννα Ράζου και Μανώλης Μιχαλοδημητράκης (Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Κρήτης), Φώτης Τσέτσος (Τμήμα Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου) και Γιάννης Σταματογιαννόπουλος (Πανεπιστήμιο Ουάσιγκτον).