Τα τελευταία δύο χρόνια συνέβησαν κάποια πράγματα για τα οποία νιώθω χαρούμενος και ικανοποιημένος.

Ταυτόχρονα, όμως, η ελληνική κοινωνία – ίσως ο κόσμος ολόκληρος – βρίσκεται σε μια αναστάτωση, αμηχανία, καμπή. Θα έλεγα ότι ζούμε μια ‘μετάβαση’, ένα μεταίχμιο, που αργοσέρνεται τις τελευταίες δύο δεκαετίες, και δεν ξέρουμε για πού τραβά και πότε λέει ότι θα τελειώσει. Γιατί αναμφίβολα κατευθύνεται, και στην πατρίδα μας και σε όλον τον κόσμο, κάπου. Κάποια στιγμή θα διαμορφωθεί σε κάτι καινούριο, ελπίζω καλύτερο και δικαιότερο.

  Ένα από τα πράγματα που με ‘γεμίζουν’ είναι η δουλειά μου στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, όπου την τελευταία δωδεκαετία είμαι υπεύθυνος των τμημάτων και διδάσκω Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία για ενήλικες και Ιστορία / Πολιτισμό Θράκης.

  Τι συνέβη, λοιπόν, τα τελευταία δύο χρόνια ; Το πρόγραμμα των μαθημάτων την προηγούμενη διετία σχετιζόταν με το λεγόμενο Βυζάντιο / την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τη Ρωμανία. Ξεκινήσαμε με αμφιβολίες και ενστάσεις για το νόημα αυτής της επιλογής και καταλήξαμε σε αναγνώριση ή και θαυμασμό της χιλιόχρονης παρουσίας του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στο παγκόσμιο στερέωμα.

  Οι ξένοι τους τελευταίους αιώνες δεν καλοβλέπουν γενικά το Βυζάντιο (330 – 1453 μ.Χ.). Στις γενικές ιστορίες και στις ιστορίες πολιτισμού της Ευρώπης η περίοδος αυτή συχνά παραλείπεται και αγνοείται, πολύ συχνά διαστρεβλώνεται και συκοφαντείται. Κι αν αυτό το κάνουν οι ξένοι, τι να πούμε για εμάς ; Οι πολλοί Έλληνες επιστήμονες, καλλιτέχνες, δημιουργοί, πνευματικοί άνθρωποι εν γένει, αντί να βλέπουν με ελληνικά μάτια την ιστορία και τον πολιτισμό μας, ακολουθούν από κοντά και ταυτίζονται – για να μην πω –  υπερφαλαγγίζουν τους ξένους στις όποιες προσεγγίσεις τους.

  ‘Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς’ και ‘ημάς’.

  Στις 28 Μαΐου 2012 στην εφημερίδα “The New York Times” δημοσιεύθηκε άρθρο του Peter Frankopan με τίτλο ‘Bankers at the Gates’ / ‘Τραπεζίτες προ των πυλών’. Ο αρθρογράφος είναι ο διευθυντής του Κέντρου για Βυζαντινή Έρευνα στην Οξφόρδη και ο συγγραφέας του βιβλίου «Η πρώτη Σταυροφορία : η κλήση από την Ανατολή».

  Στο παραπάνω πρόσφατο άρθρο του συγκρίνει τη σημερινή κατάσταση με τα προ οκτακοσίων χρόνων συμβάντα. Θα παραθέσω (σε μετάφραση της Μαρίας Μουσοπούλου) κάποια σημεία του και κάποια δικά μας σχόλια.

  Γράφει : «Λίγοι Έλληνες έχουν έναν καλό λόγο να πουν για το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα αυτές τις μέρες. Πιστεύουν ότι αυτή είναι η πραγματική αιτία για την τρέχουσα κρίση τους, αφού οι ευρωπαίοι τραπεζίτες έχουν προωθήσει εύκολα χρήματα στους πολιτικούς τους και τώρα απαιτούν να πάρουν πίσω τις οικονομικές σάρκες των ελλήνων.

  Ήταν η ίδια ιστορία, οχτακόσια χρόνια πριν. Οι άνθρωποι της τέταρτης Σταυροφορίας, που είχαν αρχικά ξεκινήσει για να πολεμήσουν για το Χριστιανισμό στους Αγίους Τόπους, βρέθηκαν αντ’ αυτού να λεηλατούν την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της ελληνόφωνης Βυζαντινής αυτοκρατορίας, λόγω τεράστιων χρεών που είχε  προς τη Δύση.

  Ο τρόπος που η Ευρώπη έχει φερθεί κατά τη διάρκεια της τρέχουσας ελληνικής κρίσης είναι μόλις και μετά βίας λιγότερο ντροπιαστικός από τον τρόπο που αυτοί οι Σταυροφόροι φέρθηκαν τόσους αιώνες πριν».

  Στη συνέχεια του άρθρου του ο συγγραφέας μιλά για το βάναυσο και βάρβαρο τρόπο των σταυροφόρων, που καταλεηλάτησαν χριστιανικά και άλλα μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Μπόρεσαν από το 1204 μόνο ως το 1261 να κρατήσουν υπό την κατοχή τους τη βυζαντινή αυτοκτατορία, που επανέκτησε την επικράτειά της. Η περίοδος αυτή της φραγκοκρατίας οφείλεται και σε βυζαντινών παραλείψεις και προδοσίες και σε ευρωπαίων βλέψεις και ορέξεις, κυρίως οικονομικές. Παραλληλίζει το τότε με το τώρα καταλήγοντας «Η Κωνσταντινούπολη και η Αθήνα μπορεί να είχαν εθιστεί στο εύκολο χρήμα, όμως η Δύση ήταν ο ‘dealer’,  ο έμπορος / διαμεσολαβητής».

  Το κείμενο αυτό έχει μια διπλή σημασία, πρώτον αναφέρεται σε κάτι που επαναλαμβάνεται με οικονομικά κίνητρα πανομοιότυπα μετά από τόσους αιώνες (1204 – 2012) από τους ευρωπαίους σε βάρος των ελλήνων με ευθύνη και των δύο, και δεύτερον η βυζαντινή ιστορία την οποία υποτιμούμε ή αγνοούμε μπορεί να μας διδάξει πολλά, προκειμένου να ερμηνεύσουμε καλύτερα το παρόν.

  Με την περίοδο της Φραγκοκρατίας συνδέεται ένα δεύτερο πρόσφατο και επίσης επίκαιρο δημοσίευμα, που το συναντήσαμε στον ελληνικό τύπο στις αρχές του 2012. Συνδέεται με την Κρήτη που το 1204 πέφτει στα χέρια των δυτικών ως το 1669 οπότε κυριεύεται από τους Οθωμανούς. Κατά τη μακρά αυτή περίοδο ο ελληνισμός δεν έχασε την ταυτότητά του, αντίθετα μάλιστα έφτασε στην κορυφή της πολιτιστικής άνθισης, με τον Ερωτόκρτο, τη Θυσία του Αβραάμ, την Ερωφίλη και τα άλλα θαυμάσια της λογοτεχνίας μας.

  Στις αρχές, λοιπόν, του τρέχοντος έτους διαβάσαμε για ένα σημαντικό πολιτιστικό γεγονός, παγκόσμιο όπως χαρακτηρίστηκε, που αποτελεί η ανακάλυψη της Αριστοτελικής Σχολής Φιλοσοφίας στην Κρήτη την περίοδο της Ενετοκρατίας, την οποία είχε δημιουργήσει ο ιερωμένος φιλόσοφος Ιωσήφ Φιλάγρης. Τα ερείπια αυτής της φιλοσοφικής σχολής εντοπίστηκαν από τον ομότιμο καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Αθανάσιο Παλιούρα.

  Ο Ιωσήφ Φιλάγρης, μετά τους διωγμούς που εξαπέλυσαν οι Βενετοί, έφυγε από το Ηράκλειο, πήγε στα απρόσιτα Αστερούσια και δημιούργησε μια Σχολή Φιλοσοφίας, όπου δίδασκε Φιλοσοφία, Αστρονομία, Γραμματική, Θεολογία και Ιατρική. Ταυτόχρονα όμως είχε στήσει και ένα εξελιγμένο εργαστήριο αντιγραφής αρχαίων κειμένων. Ο ίδιος ήταν Αριστοτελικός φιλόσοφος με σπουδές στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης. Τα κείμενα που αντέγραφε η ομάδα του κυκλοφορούσαν σε όλη την αυτοκρατορία, αλλά και στην Ευρώπη, συμβάλλοντας στη διάσωση και διάχυση της αρχαίας ελληνικής σκέψης, που υπήρξε το εφαλτήριο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού.

  Στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα ταπεινοί μοναχοί στα κατσάβραχα της Κρήτης δίδασκαν στους νέους την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, σχολίαζαν τον Αριστοτέλη από το πρωτότυπο, αντέγραφαν παλιά χειρόγραφα. Την ίδια στιγμή, οι κατακτητές επεδίωκαν τον αφανισμό της ιδιοπροσωπίας τους.

  Οι περίοδοι Ρωμαιοκρατίας παλιότερα, Φραγκοκρατίας και Οθωμανοκρατίας στα νέα χρόνια, παρόλο που προσμετρούν εκατοντάδες χρόνια, δεν κατάφεραν να αλλοιώσουν τον ελληνικό χαρακτήρα και πολιτιστική ουσία. Ιδιαίτερα, με τα δύο παραδείγματα που σήμερα επικαλέστηκα φάνηκε πόσο κοντά μας είναι η λεγόμενη Βυζαντινή Ιστορία, πόσο διδακτική και χρήσιμη για τις μέρες που περνούμε. Το πρώτο παράδειγμα δείχνει τι φταίει, το δεύτερο τι μπορούμε να κάνουμε.

  Είπαμε, ‘Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς’ και ‘ημάς’.