Το παρακάτω κείμενο αναγνώσθηκε από την Μαρία Μουσοπούλου στις 20 Ιουλίου 2013 στα πλαίσια ημερίδας με θέμα «Δημοκρατία και Ενημέρωση» των Γιορτών του Κόσυνθου που διοργάνωσε το Δίκτυο Λόγου και Πράξης στο Μονοπάτι της Ζωής
Κυρίες και Κύριοι,

Η σχέση δημοκρατίας και ενημέρωσης είναι μια σύνθετη και προβληματική σχέση, καθώς σε αυτήν συμμετέχουν άμεσα πολιτικοί, πολίτες, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και δημοσιογράφοι.

Σύμφωνα με το άρθρο 14 του Συντάγματος, «καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους. Επίσης ο τύπος είναι ελεύθερος, ενώ η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται. Η κατάσχεση εφημερίδων και άλλων εντύπων, είτε πριν από την κυκλοφορία είτε ύστερα από αυτή, απαγορεύεται. Κατ` εξαίρεση επιτρέπεται η κατάσχεση, με παραγγελία του εισαγγελέα, μετά την κυκλοφορία: α) για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, β) για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, γ) για δημοσίευμα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Κράτους, δ) για άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος».

Με την παραπάνω συνταγματική προστασία προστατεύεται ο τύπος, ως βασικό στοιχείο ενημέρωσης και πληροφόρησης μιας κοινωνίας, καθώς και οι ειδικότερες ελευθερίες που τον συνοδεύουν, όπως είναι η ελευθερία εκδόσεως, η ελευθερία συντάξεως, η ελευθερία εκτύπωσης, η ελευθερία κυκλοφορίας και η ελευθερία άσκησης επαγγελμάτων του τύπου.

Ωστόσο, με το επόμενο (άρθρο 15) του Συντάγματος, ορίζεται ότι «οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις του προηγούμενου άρθρου δεν εφαρμόζονται στον κινηματογράφο, τη φωνογραφία, τη ραδιοφωνία, την τηλεόραση και κάθε άλλο παρεμφερές μέσο μετάδοσης λόγου ή παράστασης. Η ραδιοφωνία και η τηλεόραση υπάγονται στον άμεσο έλεγχο του Κράτους. Ο έλεγχος και η επιβολή των διοικητικών κυρώσεων υπάγονται στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης που είναι ανεξάρτητη αρχή, όπως νόμος ορίζει. Ο άμεσος έλεγχος του Κράτους, που λαμβάνει και τη μορφή του καθεστώτος της προηγούμενης άδειας, έχει ως σκοπό την αντικειμενική και με ίσους όρους μετάδοση πληροφοριών και ειδήσεων, καθώς και προϊόντων του λόγου και της τέχνης, την εξασφάλιση της ποιοτικής στάθμης των προγραμμάτων που επιβάλλει η κοινωνική αποστολή της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης και η πολιτιστική ανάπτυξη της Χώρας, καθώς και το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και την προστασία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας».

Κυρίες και Κύριοι,

Πέρα από τις ανωτέρω συνταγματικές επιταγές, γίνεται αντιληπτό, ότι η σχέση δημοκρατίας και ενημέρωσης είναι μια από τις σημαντικότερες, διαχρονικότερες και πιο προβληματικές σχέσεις που έχουν διαμορφωθεί. Και αυτό διότι η ουσία στη μεταξύ τους σχέση προσδιορίζεται από το περιεχόμενο που αποδίδει ο κάθε ένας εμπλεκόμενος τόσο στην έννοια δημοκρατία όσο και στην έννοια ενημέρωση.

Ενδεικτικά αναφέρω τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα, από την προσωπική μου εμπειρία, από τα οποία, πιστεύω, ότι μπορεί να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα για το ρόλο των ΜΜΕ σήμερα:

Περίπτωση 1η : Δημοτικές και Νομαρχιακές Εκλογές 1998. Ιδιοκτήτης τηλεοπτικού Σταθμού της Περιφέρειάς μας, έχει συνάψει προφορική συμφωνία με υποψήφιο Δήμαρχο νεοσύστατου δήμου, στα πλαίσια της οποίας θα αποκομίσει ποσό 1 εκατομμυρίου δραχμών σε περίπτωση που προσφέρει την υποστήριξή του προκειμένου ο τελευταίος να κερδίσει τον Δήμο. Στα πλαίσια αυτής της συμφωνίας οι συνεργάτες του, γράφουν και παρουσιάζουν στα δελτία ειδήσεων «διακριτικά κείμενα», από τα οποία προέκυπτε η εικόνα ότι ο υποστηριζόμενος από αυτούς υποψήφιος Δήμαρχος είχε δημιουργήσει ρεύμα νίκης και αποδοχής. Ωστόσο 6-7 μέρες προ των εκλογών, ο ιδιοκτήτης ανακοινώνει στους δημοσιογράφους του ότι η συμφωνία με τον υποστηριζόμενο χαλάει, διότι ο τελευταίος του ανακοίνωσε πως δεν μπορεί να του καταβάλλει το ποσό που αρχικώς είχε συμφωνηθεί. Τότε, ο ιδιοκτήτης ζητάει να αλλάξουν γραμμή πλεύσης και να γραφτούνε πιο έντονα κείμενα, από τα οποία να διαφανεί αυτήν τη φορά ότι δημιουργείται παράσταση νίκης για τον έτερο διεκδικητή του Δήμου, αντίπαλο του αρχικώς υποστηριζόμενου από το σταθμό υποψηφίου, που από την αρχή είχε υποσχεθεί το ποσό των 500 χιλιάδων δραχμών. Αφού πράγματι έγινε αυτό, τον Δήμο κέρδισε ο δεύτερος υποψήφιος, αυτός που υποστηρίχθηκε τις τελευταίες μέρες, με πολλή μικρή διαφορά ψήφων.

Περίπτωση 2η : Μετά την παταγώδη αποτυχία πολιτικής παράταξης στις Δημοτικές και Νομαρχιακές Εκλογές του 1998 σε πόλη της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ιδιοκτήτης τηλεοπτικού Σταθμού ζητάει από τους υπαλλήλους του δημοσιογράφους να κινηθούν με την τηλεοπτική κάμερα σε κεντρική οδό της πόλης και να καταγράψουν τις απόψεις των πολιτών σχετικά με το ποιος νομίζουν πως ευθύνεται για την κατάσταση που επικρατεί στην πολιτική παράταξη αναφορικά με την αποτυχία της. Ωστόσο ο όρος είναι ότι, σε περίπτωση που οι πολίτες μιλήσουν, να προβληθούν μόνο οι δηλώσεις εκείνες που στρέφονται κατά συγκεκριμένου παράγοντα της πολιτικής παράταξης. Μετά την άρνηση όλων σχεδόν των πολιτών να τοποθετηθούν επί του θέματος, ο ιδιοκτήτης τηλεφωνά σε φιλικό του Βουλευτή, αντίπαλο του προαναφερθέντος παράγοντα, προκειμένου να του διαθέσει μερικούς ψηφοφόρους του, οι οποίοι θα εμφανίζονται να κυκλοφορούν «τυχαία» σε οδό της πόλης, και οι οποίοι θα πραγματοποιούσαν τις δηλώσεις που ο ιδιοκτήτης του τηλεοπτικού Σταθμού επιθυμούσε. Για κακή του τύχη, όμως, ο βουλευτής εκείνη τη στιγμή απουσίαζε στην πρωτεύουσα.

Περίπτωση 3η : Δημοσιογράφοι δέχονται καταγγελία από πολίτη ότι γνωστός έμπορος κρεάτων Νομού της Περιφέρειας πετάει τελάρα με κρέατα, που δεν πουλήθηκαν και σάπιζαν, σε χώρο παρακείμενο αυλής δημοτικού σχολείου με αποτέλεσμα τη δημιουργία εστίας μικροβίων με κίνδυνο για την υγεία των μικρών μαθητών, αλλά και των κατοίκων της περιοχής. Αμέσως τηλεοπτικό συνεργείο κινείται προς το σημείο απόθεσης των κρεάτων, όπου επιβεβαιώνεται το γεγονός και αρχίζει η καταγραφή των σχετικών εικόνων με την τηλεοπτική κάμερα. Ωστόσο μετά από λίγη ώρα το συνεργείο δέχεται φραστική επίθεση από υπαλλήλους του κρεατέμπορα, οι οποίοι απειλούν και εμποδίζουν τη λήψη εικόνων. Τελικά οι σχετικές εικόνες λήφθηκαν και το βράδυ στο δελτίο ειδήσεων του σταθμού προβάλλεται η συγκεκριμένη είδηση με αναφορά στην επίθεση. Το επόμενο πρωί το τηλεοπτικό συνεργείο κινήθηκε και πάλι προς την περιοχή, για να διαπιστώσει την κατάσταση. Εκεί με μεγάλη έκπληξη διαπιστώθηκε πως όλος ο χώρος της απόθεσης των κρεάτων είχε καθαριστεί εξονυχιστικά τις πρώτες πρωινές ώρες από τους υπαλλήλους του εμπόρου.

Τα παραπάνω ενδεικτικά παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά της εξουσίας που διαθέτουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης να επηρεάζουν την κοινή γνώμη, να την κατευθύνουν, άλλοτε προς τη σωστή κατεύθυνση και άλλοτε προς την αρνητική. Στην πρώτη και δεύτερη περίπτωση ανακύπτει ο παραπλανητικός ρόλος της δημοσιογραφίας, που ως στόχο έχει την εξαπάτηση των πολιτών και την απόκρυψη της αλήθειας. Στην τρίτη περίπτωση αναδεικνύεται ο ουσιαστικός και κοινωνικά απαραίτητος χαρακτήρας της δημοσιογραφίας, αυτής που θέτει πάνω από όλα το κοινό καλό και την κοινωνική πρόοδο.

Κυρίες και Κύριοι,

Η σημασία των ΜΜΕ είναι διπλή, καθώς από τη μια έχουν ξεχωριστή σημασία για την ελευθερία του ατόμου, ενώ από την άλλη συμβάλλουν στη λειτουργικότητα της δημοκρατίας.

Ιδιαίτερα στη ραδιοτηλεόραση, το κεντρικό πρόβλημα είναι, ενόψει του περιορισμένου αριθμού των διαθέσιμων συχνοτήτων, η διασφάλιση της αντικειμενικότητας, της πολυμέρειας και της υψηλής ποιότητας σε συνάρτηση με το ρόλο του κράτους ως εγγυητή των στόχων αυτών και όχι ως εκμεταλλευτή των ΜΜΕ προς όφελος των πολιτικών σχηματισμών.

Βέβαια, τον πρωταρχικό ρόλο της ενημέρωσης σε μια δημοκρατία, ή σε μια ολιγαρχία ή μοναρχία έχει ο δημοσιογράφος. Αυτός είναι που μπορεί να μεταφέρει την είδηση, να παραποιήσει την είδηση ή να αποκρύψει την είδηση.

Σε οποιαδήποτε περίπτωση είναι θέμα επιλογής του κάθε δημοσιογράφου να επιλέξει τον ένα ή άλλο τρόπο προκειμένου να λειτουργήσει στα πλαίσια του επαγγέλματός του. Δυστυχώς, πολλοί δημοσιογράφοι προτιμούν αντί για την αντικειμενική ενημέρωση, την προπαγάνδα, αντί για την υπηρέτηση του πολίτη, την εξαπάτησή του. Σε αυτό συντελεί η αγωνία για τον εντοπισμό και την πρωτοτυπία της είδησης, καθώς και οι αυξημένες ανάγκες του κοινού για ενημέρωση.

Αιτία της παθογένειας αυτής είναι και το γεγονός ότι σημαντική μερίδα του δημοσιογραφικού κόσμου συνάπτει «πελατειακές σχέσεις» με κυβερνητικούς και τοπικούς παράγοντες, με επιχειρηματίες, με πρόσωπα που περιφέρονται εντός ή πλησίον των σφαιρών εξουσίας. Αυτό συμβαίνει καταρχήν διότι ο δημοσιογράφος έχει το πλεονέκτημα έναντι λοιπών επαγγελμάτων και λειτουργημάτων να προβάλλεται άμεσα και σε μεγάλη μερίδα των πολιτών η «εργασία» του. Επίσης, βρίσκεται στην ευνοϊκή θέση, λόγω της φύσης του επαγγέλματός του, να αναπτύσσει έντονες κοινωνικές και δημόσιες σχέσεις. Είναι αλήθεια ότι, σε πολλές περιπτώσεις, από την αρχή τίθεται ως όρος για την οποιαδήποτε «συνεργασία» εκ μέρους των ιδιοκτητών των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης η «ανταλλαγή αγαθών» με τα ενδιαφερόμενα ως προς την προβολή πρόσωπα, έτσι ώστε να εξυπηρετείται ο ιδιοκτήτης ΜΜΕ από τον πολιτικό με αντάλλαγμα την προβολή του τελευταίου.

Κυρίες και Κύριοι,

Ο πολιτικός, αλλά και οποιοσδήποτε ιδεολογικός ανταγωνισμός, είναι πια αδιανόητος χωρίς τη χρήση των ΜΜΕ, ιδιαίτερα δε της ραδιοτηλεόρασης που έχει εξελιχθεί σε καίριο όπλο πολιτικού επηρεασμού των μαζών. Γι’ αυτό και το ασφαλέστερο κριτήριο πραγματικής δημοκρατικότητας μιας πολιτικής κοινωνίας είναι αν επιτρέπει τη λειτουργία μιας ανεξάρτητης και αντικειμενικής ραδιοτηλεόρασης ή αν, αντιθέτως, επιχειρεί να μετατρέψει τους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς σε πειθήνια όργανα των πολιτικών κομμάτων. Το πρόσφατο παράδειγμα της ΕΡΤ είναι ενδεικτικό.

Τα ΜΜΕ και ειδικότερα η τηλεόραση και η ραδιοφωνία, ως τα πιο διαδεδομένα και με τη μεγαλύτερη επιρροή στο κοινό μέσα, έχουν τη δυνατότητα και την υποχρέωση να στηρίξουν δημιουργικά την κοινωνία και τη δημοκρατία. Η λειτουργία, με ορθότερο τρόπο, των Μέσων Ενημέρωσης μπορεί να συμβάλλει τελικά στην κοινωνική και πολιτική διαπαιδαγώγηση των πολιτών και άρα στην περισσότερο έγκυρη νομιμοποίηση των φορέων εξουσίας.

Ας μη λησμονούμε ωστόσο ότι κατ’ επέκταση, οι πολίτες οφείλουν να ενισχύσουν την ατομική τους πρωτοβουλία. Η δημοκρατία άλλωστε βασίζεται στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Οι πολίτες, ψηφοφόροι και μη, έχουν ως καθήκον τους τον έλεγχο, την αξιολόγηση και τη λογική επεξεργασία των πολιτικών μηνυμάτων. Αν η τηλεόραση, το ραδιόφωνο ή ο τύπος εμφανίζονται να πλήττονται ή να πλήττουν, μόνο η ενεργοποίηση των πολιτών μπορεί να επιφέρει την εξακρίβωση της εγκυρότητας των εκπεμπόμενων μηνυμάτων και άρα τη βελτίωση της πολιτικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, καθώς και την ενίσχυση της δημοκρατίας.

Όχι όμως χωρίς συγκεκριμένο στόχο και μέθοδο. Πρέπει να ξέρουμε ως πολίτες τι θέλουμε και πως μπορούμε να το προσεγγίσουμε. Ειδάλλως θα οδηγηθούμε στην αναρχία και απώλεια της προσωπικής ελευθερίας.

Σας ευχαριστώ

Ο Νίκος Σεργκενλίδης είναι δικηγόρος.

Την περίοδο 1998-1999 εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε τηλεοπτικό σταθμό της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, καθώς και στην Ελληνική Ραδιοφωνία.