ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΑΡΑΦΥΑΔΕΣ

ΤΗΣ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΕΥΣΗΣ

του Θανάση Μουσόπουλου

φιλόλογου – συγγραφέα – ποιητή

  Η αφαίρεση και η γενίκευση, οι δύο αυτές νοητικές λειτουργίες, είναι πολύ σημαντικές – και από τη θετική και από την αρνητική τους πλευρά. Στη Φιλοσοφία, στην Παιδαγωγική, στην Τέχνη η αφαίρεση παίζει ουσιαστικό ρόλο στη διατύπωση ορισμών και εννοιών, στη μετάδοση γνώσεων, στη μορφοπλαστική ικανότητα. Το ίδιο και η γενίκευση. Μελετώντας την ιστορία και τη φιλοσοφία των επιστημών, συναντούμε τον κυρίαρχο ρόλο της. Στην καθημερινή μας ζωή και στα μέσα ενημέρωσης, στην πολιτική, η γενίκευση οδηγεί σε προκαταλήψεις και διάφορες μορφές ρατσισμού.

  Θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε με απλό τρόπο τις δύο αυτές έννοιες, ώστε στη συνέχεια να επιχειρήσουμε να αξιολογήσουμε τη λειτουργία τους σε τομείς της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Παρόλο που βρισκόμαστε στο χώρο του πνεύματος, τα αποτελέσματα και οι εφαρμογές ξαπλώνονται σε όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας.

  Ας ξεκινήσουμε δίνοντας τους ορισμούς των δύο εννοιών, σύμφωνα με τα λεξικά.

Αφαίρεση από φιλοσοφική άποψη είναι η ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού να απομονώνει τα βασικά χαρακτηριστικά ομοειδών αντικειμένων και να σχηματίζει τη λογική έννοια στην οποία υπάγονται αυτά τα αντικείμενα.

Γενίκευση είναι η νοητική λειτουργία, η οποία μας οδηγεί από ένα σύνολο αντικειμένων ενός γνωστικού τομέα σε ένα ευρύτερο, τα αντικείμενα του οποίου έχουν κοινά χαρακτηριστικά με τα αντικείμενα του πρώτου.

  Ενώ με την αφαίρεση ο νους συγκρατεί τα βασικά γνωρίσματα των αντικειμένων αφαιρώντας τα υπόλοιπα, με τη γενίκευση επεκτείνει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και σχηματίζει ευρύτερες συλλογές αντικειμένων που συγκεντρώνουν αυτά τα χαρακτηριστικά.

  Μερικοί άνθρωποι δεν έχουν καλλιεργήσει την ικανότητα για αφαίρεση και γενίκευση, με αποτέλεσμα να μιλούν επιφανειακά, για ό,τι βλέπουν, χωρίς να τα συνδέουν και να μπορούν να βγάλουν ευρύτερα συμπεράσματα. Βέβαια, είναι αυτονόητος ο ρόλος της εκπαίδευσης για την καλλιέργεια αυτών των νοητικών λειτουργιών.

  Καλό είναι όμως να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, με ένα πολύ απλό παράδειγμα: έχω μπροστά μου διάφορα είδη καρέκλες και διάφορα είδη τραπέζια. Λέγοντας “καρέκλα” εννοώ ένα κατασκεύασμα στο οποίο καθόμαστε (κατασκευασμένο από οποιοδήποτε υλικό, οποιουδήποτε χρώματος, μεγέθους, σχήματος, με ή χωρίς σχέδια κλπ) Αφαιρώ όλες τις λεπτομέρειες και αυτό που μένει είναι καρέκλα. Όταν βλέπω ένα κατασκεύασμα, ανεξάρτητα από τις λεπτομέρειες λέω: “να μια καρέκλα”. Με τον ίδιο τρόπο, αφαιρώντας τις λεπτομέρειες, καταλήγω λέγοντας “να ένα τραπέζι”. Το τραπέζι και η καρέκλα έχουν κοινά χαρακτηριστικά και ανήκουν στo “έπιπλo”, ύστερα από τη λειτουργία της γενίκευσης.

  Κατά ανάλογο τρόπο σχηματίζονται οι έννοιες, που χρησιμοποιούμε τόσο συχνά, όπως πόλη, πολίτης, τέχνη, δικαιοσύνη, αδικία, ωραίο, καλό, κακό κτό. Επίσης, Έλληνας, Γερμανός, Ευρωπαίος, μαύρος, λευκός, πολιτισμένος, απολίτιστος, γυναίκα, άντρας.

  Για τη γενίκευση και αφαίρεση θα καταφύγουμε σε δύο ειδικότερα βιβλία. Στη “Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια” διαβάζουμε:

  Η γενίκευση είναι από τους βασικότερους τρόπους ανάπτυξης της επιστημονικής γνώσης. Μας επιτρέπει να εξάγουμε γενικά αξιώματα (νόμους) από το χάος των φαινομένων που τα συσκοτίζουν, στη συνέχεια να ενώνουμε τα αξιώματα αυτά και να συνταυτίζουμε σε “γενικό τύπο” σύνολα διαφόρων αντικειμένων και γεγονότων.

Πρώτος τύπος γενίκευσης κατά τον οποίο παράγονται έννοιες, νόμοι, αξιώματα και θεωρίες.

Δεύτερος τύπος γενίκευσης είναι η προέκταση από ένα επίπεδο σε άλλο, ώστε να διατυπώσουμε αρχή / αξίωμα πχ αδράνειας ή σχετικότητας – από κβαντική ερμηνεία θερμικής ακτινοβολίας του Πλανκ στον τομέα φωτεινών φαινομένων > ερμηνεία φωτοηλεκτρικού φαινομένου.

  Στην “Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 20^ου αιώνα” του Χρύσανθου Χρήστου διαβάζουμε: Ίσως σύντομα θα μπορούσαμε να ορίσουμε την αφηρημένη ζωγραφική

– αρνητικά σαν την οριστική και απόλυτη άρνηση μας πραγματικότητας, την απαλλαγή από το εικονιστικό και την απελευθέρωση από το γνωστό

– θετικά σαν την προσπάθεια δημιουργίας μιας αισθητικής συγκίνησης βασισμένης σε μια ανεξάρτητη από την πραγματικότητα σύνθεση μορφών χρωμάτων και γραμμών, την επινόηση μας νέου οπτικού κόσμου, την επιβολή του πνευματικού και την έκφραση της προβληματικότητας της εποχής μας.

*

  Σε ορισμένους επιμέρους τομείς θα στρέψουμε παραδειγματικά το ενδιαφέρον μας, αφού πρώτα αναφέρουμε κάποια πρόσθετα κατατοπιστικά και επεξηγηματικά σχόλια.

ΣΧΟΛΙΑ :

·         Με τη γενίκευση η νόηση σχηματίζει γενικές ιδέες

·         Στη γενίκευση έχουμε μετάβαση από το μερικό στο γενικό, σε ανώτερη βαθμίδα αφηρημένης σκέψης

·         Με τη γενίκευση πολλές λέξεις έχουν αποκτήσει διπλή σημασία. Για παράδειγμα, στη φράση “αυτός ο άνθρωπος είναι ξανθός” αναφερόμαστε στο συγκεκριμένο άνθρωπο, ενώ στη φράση “ο άνθρωπος αποτελεί την κορωνίδα της βιολογικής εξέλιξης” δηλώνεται το ανθρώπινο είδος γενικά.

·         Ο Γερμανός ψυχολόγος Ach Narzıss (1871 – 1946) το 1905 σχεδίασε τα πρώτα τεστ ταξινόμησης για να αποδείξει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια δυνατότητα αφαίρεσης και γενίκευσης.

·         Ο Πλάτων υποστήριξε ότι τα αντικείμενα της γνώσης, τα αντικείμενα που θα μπορούσαν να οριστούν, υπήρχαν, αλλά δεν έπρεπε να ταυτιστούν με τίποτε στον αισθητό κόσμο· υπήρχαν σε έναν νοητό κόσμο, πέραν χώρου και χρόνου. Είναι οι περίφημες πλατωνικές ιδέες ή είδη.

·         Πέρα από τη συνεχώς μεταβαλλόμενη αισθητή πραγματικότητα, υπάρχουν κάποιες αυθύπαρκτες, αμετάβλητες και νοητές οντότητες, οι «Ιδέες». Τα αντικείμενα του αισθητού κόσμου οφείλουν την ύπαρξή τους και την όποια αλήθεια τους στη σχέση τους με τις Ιδέες. Αυτός είναι ο πυρήνας της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών. Στη θεωρία των Ιδεών στηρίζει ο Πλάτων τη συνολική ερμηνεία του της πραγματικότητας.

·         Ο Θουκυδίδης στον “Επιτάφιο” βάζει στο στόμα του Περικλή την άποψή του για την τέχνη : “Φιλοκαλούμεν γαρ μετ’ ευτελείας” = αγαπούμε το ωραίο με απλότητα. Επιλέγουμε τα σημαντικά και τα ουσιώδη και αγνοούμε τα ανούσια και τα περιττά.

·         Με την επαγωγή – επαγωγικό συλλογισμό, από το μερικό επάγεται το γενικό (προκείμενες – συμπέρασμα)

πχ Η μηλιά, η λεμονιά, η αχλαδιά … είναι δέντρα

Η μηλιά, η λεμονιά, η αχλαδιά … είναι φυτά

Άρα Τα δέντρα είναι φυτά

·         Η πίστη ότι “Όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί” ίσχυε έως ότου πήγε ο άνθρωπος στην Αυστραλία και είδε μαύρους κύκνους.

·         Με βάση όσα έχουν παρατηρηθεί με την επαγωγή προβλέπουμε αυτά που δεν έχουμε παρατηρήσει. Στο παραπάνω παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού, δεν είδαμε βέβαια όλα τα δέντρα.

·         Τα συμπεράσματά μας για το υπόλοιπο σύμπαν προέρχονται από παρατηρήσεις στον δικό μας γαλαξία.

·         Η γενίκευση ξεκινά από μία πρόταση που αφορά ένα στατιστικό δείγμα και φτάνει σε συμπεράσματα αναφορικά με το συνολικό στατιστικό πεδίο στο οποίο συντελέστηκε η δειγματοληψία

·         Η γενίκευση είναι ενέργεια με την οποία, αναγνωρίζοντας τις κοινές ιδιότητες μεταξύ περισσοτέρων ατομικών υποκειμένων, τις συγκεντρώνουμε μέσα σε μια μοναδική έννοια που το βάθος της αποτελείται απ’ αυτές τις ιδιότητες.

·         Οι προβλέψεις αντλούν τα συμπεράσματά τους για το μέλλον από δείγματα του παρελθόντος

·         Η λεπτή διαδικασία της αφαίρεσης που κάνει ο άνθρωπος με τη σκέψη, δεν περιορίζεται στην ανθρώπινη σκέψη. Αποτελεί γενικότερη αρχή της ύπαρξης των επιμέρους πραγμάτων και της εμφάνισης της ζωής.

·         Αφαίρεση: ακούσια ή εκούσια νοητική ενέργεια για το σχηματισμό εννοιών από εντυπώσεις ή παραστάσεις : Αφαίρεση θετική: με την απομόνωση και έξαρση μερικών ιδιαίτερων γνωρισμάτων ενός αντικειμένου Αφαίρεση αρνητική: με απομάκρυνση πολλών άλλων γνωρισμάτων

·         Η επιστημονική αφαίρεση μας δίνει πληρέστερη και βαθύτερη εικόνα της πραγματικότητας, παρά τα άμεσα αισθήματα.

·         Κάθε επιστημονική έννοια δίδει ένα παράδειγμα αφαίρεσης. Όσο το επίπεδο μιας επιστήμης ανεβαίνει, τόσο η αφαιρετική διαδικασία εκλεπτύνεται, συντελώντας στη διαμόρφωση όλο και ανώτερων επιπέδων αφαίρεσης.    Η διαδικασία επιλογής που οδηγεί στην αφαίρεση δεν γίνεται κατά τρόπο αυθαίρετο, αλλά εξαρτάται από τη συγκεκριμένη επιστημονική πρακτική και από το στάδιο που βρίσκεται η ορισμένη επιστήμη. Οι έννοιες, οι κατηγορίες ή οι νόμοι που διαμορφώνονται κάθε φορά δίνουν όλο και πιο τέλεια προσέγγιση προς την αλήθεια για τον αντικειμενικό κόσμο.

·         Η αφαίρεση διαφέρει από την ανάλυση, καθότι αυτή η τελευταία εξετάζει εξίσου όλα τα στοιχεία της αναπαραστάσεως που αναλύει.

*

  Στη συνέχεια θα φωτίσουμε το θέμα μας σε σχέση με μερικούς τομείς της καθημερινής μας ζωής.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:

  Ένας τομέας που σχετίζεται στενά με τη γενίκευση και αφαίρεση είναι τα Στερεότυπα (= σταθερές, ταξινομημένες αντιλήψεις που συνήθως οφείλονται σε ελλιπή πληροφόρηση σχετικά με χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται σε μέλη μιας ομάδας).

·         Οι άνδρες δεν πλένουν πιάτα

·         Υπάρχουν ανδρικά και γυναικεία επαγγέλματα

·         Οι γυναίκες είναι φιλάρεσκες

·         Οι γυναίκες είναι κακοί οδηγοί

·         Οι τσιγγάνοι είναι απολίτιστοι, μυρίζουν …

·         Οι Αλβανοί είναι κλέφτες

  Ανάλογα στερεότυπα αναφέρονται σε φυλές, εθνότητες, θρησκείες, μειονότητες (μαύροι, Εβραίοι, Τούρκοι, μουσουλμάνοι) που οδηγούν σε φυλετικό ρατσισμό.

  Επίσης στερεότυπα για διάφορες κοινωνικές ομάδες, ομοφυλόφιλους, ναρκομανείς, αποφυλακισμένους, φορείς Aıds, άτομα με ειδικές ανάγκες, ψυχικά ασθενείς, όσους ασκούν επαγγέλματα πνευματικά – χειρωνακτικά. Οι διακρίσεις αυτές οδηγούν σε κοινωνικό ρατσισμό.

  Στο σχολείο η διάκριση σε καλούς και κακούς μαθητές γίνεται κατά κανόνα με βάση στερεότυπα βαθμολογικά. Συχνά έχουμε και άλλες ταξικές διακρίσεις : πλούσιοι – φτωχοί, αστοί – αγρότες, ελληνικής καταγωγής – ξένοι (μετανάστες, πρόσφυγες, αλλόθρησκοι, αλλόγλωσσοι). Στερεότυπα καλλιεργούν οι λεγόμενες Πανελλήνιες Εξετάσεις, τα οποία επεκτείνονται σε όλη την κοινωνία, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, στον επαγγελματικό προσανατολισμό. Η εκπαιδευτική πολιτική ξεκινά και καταλήγει στις εξετάσεις για τα ΑΕΙ και ΤΕΙ.

  Η Σώτη Τριανταφύλλου το 2012 δημοσίευσε στο περιοδικό “Γυναίκα” ένα ωραίο κείμενο με τίτλο “Προκαταλήψεις και Στερεότυπα”. Θα παραθέσω δύο σημεία που περισσότερο προσιδιάζουν στο θέμα μας.

“Κάθε προκατάληψη έχει βεβαίως τις δικαιολογίες της, το στατιστικό της δυναμικό. Ωστόσο η μετατροπή μιας μεμονωμένης αρνητικής εμπειρίας σε γενική πεποίθηση είναι ένδειξη περιορισμένου ορίζοντα. Πολλοί ηλικιωμένοι δεν ακούνε καλά όμως αυτή η παρατήρηση δεν αρκεί για να ουρλιάζουμε όταν τους μιλάμε, αρθρώνοντας τις συλλαβές μία μία ώστε να μας ακούνε. Κοντολογίς, δεν είναι όλοι οι ηλικιωμένοι κουφοί, όπως δεν είναι όλες οι γυναίκες ανίκανες να αποφασίσουν αν μια πόρτα ανοίγει με σπρώξιμο ή με τράβηγμα”.

  Και η κατακλείδα του κειμένου της Σώτη Τριανταφύλλου:

“Αυτό που συμβαίνει με την ωρίμανση των ανθρώπων συμβαίνει και με την ωρίμανση των κοινωνιών. Όταν ήμουν νέα, οι ενήλικες πίστευαν ότι όλοι οι νέοι είχαμε παρασυρθεί στον ωκεανό του σεξ, των ναρκωτικών και του ροκ – “πού οδεύομεν!”. Σήμερα, παρ’ ότι ο δρόμος προς την ωριμότητα είναι μακρύς, οι πολίτες μάλλον διακρίνουν τις διαφορές ανάμεσα στα άτομα και αποφεύγουν τις υπεραπλουστεύσεις και τις γενικεύσεις. Η ενημέρωση, τα ταξίδια, η πρόοδος της ίδιας της ανθρώπινης ιστορίας τοποθετούν τον καθένα μας μπροστά στις προκαταλήψεις του”.

  Πολλά φαινόμενα σύγχρονης παθογένειας σχετίζονται με γενικεύσεις και αφαιρέσεις. Η ερμηνεία του κόσμου, της ιστορίας, της γλώσσας, του πολιτισμού – είναι μερικοί τομείς.

  Ο Θουκυδίδης για να καταστήσει την ιστορία του “κτήμα ες αεί” προχώρησε σε απαραίτητες διαδικασίες αφαίρεσης και γενίκευσης. Έτσι κατάφερε να συγγράψει ένα διαχρονικό μοντέλο/πρότυπο ερμηνείας.

  Αντίθετα, στη σύγχρονη εποχή, η ερμηνεία της λεγόμενης “κρίσης” σκοντάφτει ακριβώς στην υπερπληροφόρηση και στην ασύνδετη αναφορά στοιχείων και λεπτομερειών, με τη χρήση θολών επιστημονικών όρων οικονομικής προσέγγισης, τη στιγμή που η κοινωνία είναι πολυεπίπεδη (οικονομική, κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική) και η όποια ερμηνεία οφείλει να συμπεριέχει όλα τα επίπεδα – η “κρίση” αγγίζει τα πάντα άμεσα και έμμεσα.

  Ένα άλλο κεφάλαιο είναι σχετικά με τη γλώσσα. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Μεταβάλλεται με βάση δικούς της κανόνες. Και όμως υπάρχουν συνάνθρωποι που θεωρούν ότι η σύγχρονη ελληνική γλώσσα είναι φθαρμένη και πρέπει να γυρίσουμε στο παρελθόν. Έτσι δημιουργήθηκε ο Αττικισμός, παρόμοια είναι η Καθαρεύουσα, που κατά κανόνα ήταν τροχοπέδη. Την τελευταία δεκαετία εμφανίστηκε μία τάση να φορτώνουν στο Μονοτονικό τα πιο απίθανα αρνητικά, όπως την κακή ανάπτυξη της σκέψης και του νου γενικά. Αποθέωση γενικεύσεων και αφαιρέσεων εντελώς αντι-επιστημονικών.  

  Παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα: Γλωσσική αλλαγή της Κικής Νικηφορίδου (2001) 

“ Όλες οι ζωντανές γλώσσες αλλάζουν συνεχώς. Η γλώσσα της κάθε γενιάς δεν είναι ποτέ ολόιδια με τη γλώσσα της προηγούμενης ή της επόμενης και, αν και μεταξύ διαδοχικών γενεών οι διαφορές είναι μικρές και δεν διαταράσσουν την επικοινωνία, ύστερα από αιώνες ή χιλιετίες οι συσσωρευμένες αλλαγές προκαλούν ριζικές αλλαγές στο εκάστοτε γλωσσικό σύστημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ελληνική όπου το μεγάλο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ λ.χ. των ομηρικών επών και της νέας ελληνικής καθιστά αδύνατη (χωρίς διδασκαλία) την κατανόηση των αρχαίων κειμένων από τους σύγχρονους ομιλητές. Στα πλαίσια της ιστορικής γλωσσολογίας (δηλαδή του γλωσσολογικού κλάδου που μελετάει τη διαχρονική εξέλιξη των γλωσσών), ιδιαίτερα κατά τον 20ό αιώνα, έχει γίνει σαφές ότι χαρακτηρισμοί όπως “φθορά” και “πρόοδος” δεν αρμόζουν στην αλλαγή της γλώσσας”.

  Ο ιταλός φιλόσοφος Σαλβατόρε Βέκα σε άρθρο του με τίτλο “Το φάντασμα του φυλετισμού” αναφέρεται στα φαινόμενα ρατσισμού, ξενοφοβίας, βίας που εξαπλώνονται στις χώρες της Ευρώπης. Σημειώνει: “Σήμερα αντιλαμβανόμαστε καθαρά ότι ο ιός της έλλειψης ανοχής της άρνησης του άλλου, της προσφυγής στη βία και στην ωμότητα έχει κερδίσει έδαφος και διαθέτει πολλές πιθανότητες διείσδυσης και επέκτασης”. Ο συγγραφέας ανησυχεί γιατί ο ιός αυτός μεταδίδεται πολύ ανάμεσα στους νέους, που δεν έχουν αναπτύξει αντισώματα. Και καταλήγει το σκεπτικό του: “Θα πρέπει ν’ αναλάβουμε τρομερά σοβαρά τις ευθύνες μας προς τις γενιές των μελλοντικών πολιτών, ξεκινώντας από τα παιδιά (…) με τα παιδιά που δεν διαθέτουν μνήμη και ταυτότητα και βρίσκονται σε αναζήτηση νοήματος”.

  Αμοιβαίος σεβασμός, αλληλεγγύη, απλή ικανότητα επαφής με τους άλλους, είναι κατά τον Βέκα το περιεχόμενο της αναγκαίας σύγχρονης ηθικής.

  Οι ψυχικά ασθενείς είναι μια ομάδα ανθρώπων που αντιμετωπίζονται με στερεότυπα, αρνητικά και ιδιότυπα. Μέσα στο πλέγμα της αντιμετώπισής τους περιλαμβάνονται και οι συγγενείς των ατόμων με ψυχικά προβλήματα. Η καθηγήτρια ψυχιατρικής Μαρίνα Π. Οικονόμου Λαλιώτη σε παλιότερο άρθρο της με τίτλο “Ψυχική ασθένεια και Στίγμα: Μύθος ή Πραγματικότητα;” αναφέρεται κυρίως στη σχιζοφρένεια.

  Θα χρησιμοποιήσουμε δύο σημεία του κειμένου της: “Οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν – εκτός από την ίδια τη νόσο – την ημιμάθεια, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας για το ‘άλλο’ της πρόσωπο”.

  Και καταλήγει το όλο σκεπτικό της: “Η προσπάθεια να καταπολεμήσουμε το στίγμα από κει ακριβώς πρέπει να ξεκινήσει. Από την καταπολέμηση της άγνοιας. Κάτι τέτοιο καθίσταται δυνατό μόνον εφόσον εντείνουμε τις προσπάθειές μας στον τομέα της ενημέρωσης και της επιστημονικής πληροφόρησης”.

*

  Πρόθεσή μας σε τούτο το άρθρο ήταν να δείξουμε πλευρές της ζωής, ατομικής και συλλογικής, που αποτελούν παραφυάδες της γενίκευσης και αφαίρεσης, και βέβαια θέλαμε να φανεί η κατεύθυνση που οφείλει να έχει η αντιμετώπιση και ο περιορισμός των αρνητικών αυτών αποτελεσμάτων.

  Η ενημέρωση, η επιστημονική πληροφόρηση και η καλοπροαίρετη διάθεση στις ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, τους άξονες που δείχνουν τον αναγκαίο δρόμο. Τα δύο πρώτα, χωρίς το τρίτο δεν αποτελεί τη λύση.

  Γι’ αυτό, κλείνοντας, επικαλούμαι την άποψη της ψυχολόγου Μαρίας Λασσιθιωτάκη, από ένα κείμενο που βρήκα στο διαδίκτυο : “Κάνοντας χρήση των στερεοτύπων και χωρίς, κατ’ ανάγκη, να διαθέτουμε εχθρικά συναισθήματα, χάνουμε την ευκαιρία να επεξεργασθούμε, στη διάρκεια της επικοινωνίας, με τον δικό μας τρόπο τα πράγματα, τις καταστάσεις ή την ατομική ιστορία των ανθρώπων. Έτσι, δημιουργούμε αλλά και κινδυνεύουμε να γίνουμε όλοι θύματα της στατιστικής. Δίνοντας αξία στα ποσοτικά και όχι τα ποιοτικά δεδομένα, κατασκευάζουμε ομάδες αποκλεισμού, τοποθετούμε ανθρώπους στο περιθώριο ή τους οδηγούμε στον αυτοαποκλεισμό και τη μαθημένη ανημπόρια, ανίκανους να εκφράσουν την αγανάκτησή τους ή να προχωρήσουν σε κοινωνικές συγκρούσεις, για να προστατεύσουν τον εαυτό τους και την ομάδα τους”.

Ξάνθη, Μάιος – Ιούνιος 2015