1

Πιστεύω ότι – πέρα από το διακύβευμα, το περιεχόμενο και τον στόχο του πρόσφατου Δημοψηφίσματος – αυτό καθεαυτό το γεγονός ως ιστορικό δεδομένο είναι πολυσήμαντο.

Μέσα σε λίγες μέρες πραγματοποιήθηκε μια διαδικασία, χωρίς να αναφερθούν ιδιαίτερα προβλήματα. Κρατική μηχανή και πολίτες λειτούργησαν με ταχύτητα και – ας πούμε – με εντέλεια. Σκέφτομαι ότι αν καθόμασταν να σκεφτούμε αν θα το κάνουμε και να το αποφασίσουμε, ακόμα στη συζήτηση θα ήμασταν.

Είναι αναμφισβήτητα ένα θετικό που δεν ακούω να λέγεται. Η ομαδική πλύση εγκεφάλου που επιχειρείται αποτελεί μια σημαντική πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας. Η όλη διαδικασία ενημέρωσης καλύπτει ορισμένες πλευρές και προβάλλει κάποιες άλλες.

Νιώθω την ανάγκη, την εσωτερική πίεση καλύτερα, τώρα που είναι ζεστό το γεγονός, να διατυπώσω σύντομα και με “αυτόματη γραφή” κάποιες σκέψεις, που συνειρμικά συνδέονται με τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Θα παραπέμψω σε κάποια κείμενά μου της τελευταίας πενταετίας.

2

Είναι φυσικό όσα σκεφτόμαστε να συνδέονται με αυτό που ονομάστηκε “κρίση”. Εδώ και χρόνια διακηρύσσω ότι ο όρος αυτός είναι λανθασμένος και ενέχει πονηρά κίνητρα. Και τούτο γιατί, πρώτα πρώτα το πρόβλημα δεν είναι αμιγώς και κυρίως οικονομικό, δεύτερον δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό, τρίτον δεν είναι σύγχρονο. Είναι διαχρονικό, συνδέεται με τον τρόπο οικοδόμησης του μικρού νεοελληνικού κράτους και έχει το στίγμα του δήθεν ευρωπαϊκού οικοδομήματος που είναι ασαφές στη δομή και συχνά ανισόρροπο ιδίως κατά την τελευταία δεκαπενταετία. Βέβαια, το όλο θέμα συνδέεται με την κατάσταση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και τις σύγχρονες τάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος – που σαφώς και δεν είναι αιώνιο.

3

Το Μάιο του 2011 δημοσίευσα το άρθρο “Πότε θα βρεθούμε στον πάτο;” όπου ανάμεσα στα άλλα σημείωνα: Από την πρώτη στιγμή που δημιουργήθηκε το νεοελληνικό κράτος τα ίδια και τα ίδια. Δάνεια, εξαρτήσεις, ξενοκρατία, τούνελ χωρίς φως, καταστροφή.(…) Ας λάβουμε υπόψη μας το δημιουργικό τσαγανό του λαού μας. Ας λάβουμε υπόψη τη δύναμη που κρύβουμε μέσα μας. Αν το κοινωνικό και οικονομικό είναι στον πάτο, βρίσκεται πολύ ψηλά η ψυχή των Ελλήνων και των Ελληνίδων. Αυτό μπορεί να τραβήξει από τον πάτο το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό χάος. Δεν πρέπει πια, επιτέλους, όλα να τα βλέπουμε μόνο από το υλιστικό πρίσμα. Υπάρχει η ψυχή και το πνεύμα. Υπάρχει αυτό που μας κράτησε ορθούς σε χαλεπούς καιρούς και σε μακραίωνες περιόδους σκλαβιάς. Όταν δεν βάλουμε μπροστά την ψυχή και το πνεύμα μας, το είδαμε παγκόσμια στα χρόνια του Μεσοπολέμου, τότε γεννιόνται εκτρώματα.

Δεν καταλάβαμε ότι η Παγκοσμιοποίηση δημιουργεί μια μεταβατική κατάσταση σε όλη την Ανθρωπότητα, που ή θα την οδηγήσει πιο βαθιά στο Μεσαίωνα που διέρχεται ο Άνθρωπος ή θα την οδηγήσει στο χαμένο δρόμο που ψάχνει εδώ και αιώνες· το δρόμο του ανθρωπισμού, της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας;

Ας ξαναδούμε πια ολόκληρο τον Άνθρωπο, ολόκληρο τον εαυτό μας και το διπλανό μας. Τότε θα ξαναπιάσουμε το κομμένο νήμα. Θα το κάνουμε όχι μόνο για τον Έλληνα, θα το κάνουμε για τον Άνθρωπο.

4

Το 2012 συνεχίζοντας την ίδια προβληματική δημοσίευσα το άρθρο “Από το δικομματισμό του 19ου στον τρικομματισμό του 21ου αιώνα”.

Το κείμενο ξεκινούσε ωε εξής: Ζούμε σε μια περίεργη κατάσταση, τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκόσμια. Θυμόμαστε αυτό που έλεγαν προ εικοσαετίας περίπου «νέα τάξη πραγμάτων». Είναι η Παγκοσμιοποίηση, είναι η υποταγή της πολιτικής εξουσίας σε μια αφανή αράχνη οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων. Τι θα βγει από τη νέα αυτή τάξη πραγμάτων, ένας θεός ξέρει…

Στο άρθρο εκείνο εστιάσαμε το ενδιαφέρον στην πολιτική ιστορία του νεοελληνικού κράτους, στα κόμματα και ειδικότερα στο λεγόμενο δικομματισμό, για την επιβίωση του οποίου πιστεύω ότι εργάζονται τα σύγχρονα κόμματα, όσα είναι ενταγμένα μέσα στο υπάρχον σύστημα. Εξέτασα την πολιτική ιστορία του δικομματισμού στο 19ο αιώνα, φτάνοντας στον Ελευθέριο Βενιζέλο και το 1912. Σημείωνα :

Δε θα ασχοληθώ με την πολιτική ιστορία της εκατονταετίας 1912 – 2012, θα περιοριστώ μόνο στη διαπίστωση ότι γενικά στην περίοδο αυτή έχουμε πάλι δύο κόμματα που εναλλάσσονται στην εξουσία, αλλάζουν τα ονόματα των κομμάτων, η ουσία όμως παραμένει η ίδια.

Στην περίοδο που αρχίζει από τη λεγόμενη ‘Μεταπολίτευση’ ως τις μέρες μας (1974 – 2012) έχει κατά την αντίληψή μου διαφοροποιηθεί ο δικομματισμός σε τρικομματισμό. Η λεγόμενη αριστερά, κομμουνιστική και μη, πολυδιασπασμένη και με ονόματα που κατά καιρούς αλλάζουν, είναι ένας τρίτος πόλος, ένα τρίτο δυνάμει κόμμα, που έχει ενταχθεί μέσα στο υπάρχον πολιτικό σκηνικό, επιλέγοντας όμως το ρόλο του καταγγέλλοντος το δικομματισμό εκ του ασφαλούς. Παίρνεις μέρος στο πολιτικό παιχνίδι χωρίς να θέλεις να κυβερνήσεις, για να εφαρμόσεις το πρόγραμμά σου.

Ζούμε μέσα σε ένα περίεργο σκηνικό.Όλοι λένε ‘ναι’ σε αλλαγές, αλλά πουθενά δεν συμφωνούν με την οποιαδήποτε πρόταση. Διαφωνούν με κάθε πρόταση, λες κι όλα ως τώρα ήταν τέλεια. Τα υπάρχοντα κόμματα θέλουν να βγούμε από το αδιέξοδο αλλά τα ίδια να κρατήσουν τα κεκτημένα.

Γι’ αυτό δεν υπάρχει συγκροτημένη πρόταση για την έξοδο από την παρούσα κατάσταση.

Και στο κείμενο εκείνο του 2012 κατέληγα : Το τρίπτυχο : Ανάπτυξη – Δικαιοσύνη – Ελπίδα, μπορεί να αποτελέσει τη βάση για το νέο ξεκίνημα.

5

Σε αρκετά κείμενα της ίδιας περιόδου, καταπιάστηκα με φαινόμενα που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την ουσιαστική κρίση της ελληνικής κοινωνίας. Κάποια σημεία / επισημάνσεις ακολουθούν:

    Αυτοί που εξ ορισμού έχουν λόγο και χρέος λόγου, σιωπούν. Μιλούν όσοι είναι αλληλέγγυοι με την κρίση και πολλάκις οι ηθικοί αυτουργοί.

    Η παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας δεν αποδεικνύεται από τα μεγάλα, αλλά από τα μικρά, τα καθημερινά. Τα πολλά μικρά συγκροτούν τα μεγάλα. Η ποσότητα κάποια στιγμή μετατρέπεται σε ποιότητα. Και λες «έπεσα από τα σύννεφα, πώς έγινε αυτό χωρίς να το καταλάβω».

    Η κρίση, αναμφίβολα, είναι γενική, γενικευμένη και παγκόσμια. Στην Ελλάδα συνδέεται ιδιαίτερα με την παιδεία, ήδη από τη δημιουργία του νεότερου κράτους μας και με τη βίαιη διακοπή του οικουμενικού ελληνικού και πατερικού πνεύματος, καθώς και του γνήσιου νεοελληνικού διαφωτισμού.

    Στην εκπαίδευση η κρίση της παιδείας έχει πολλές εκφάνσεις. Αναφέρω δύο, νομίζω βασικές:

    Το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν καλλιεργεί ούτε αποδέχεται την ενότητα της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Χωρίσαμε το παρελθόν μας σε τρία κομμάτια (αρχαίο, μεσαιωνικό, νεότερο) τα οποία δεν επικοινωνούν, ίσως μάλιστα αντιτίθενται μεταξύ τους. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι βαρύς στην αποκατάσταση της ιστορικής ενότητας της γλώσσας και του πολιτισμού μας – και δε χρειάζεται γι’ αυτό χρήματα.

    Το δεύτερο σύμπτωμα κρίσης – με ευρύτερες επιπτώσεις κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές – είναι ότι δεν προβάλλουμε /ή δεν αποδεχόμαστε το γεγονός ότι από την πρώτη αρχαιότητα η γλώσσα και γενικά ο πολιτισμός, διαχρονικά, σε κάθε φάση, δημιουργήθηκαν δεχόμενα επιδράσεις από άλλους, διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς. Ούτε παρθενογένεση ούτε καθαρότητα υπάρχει στην πορεία του πνεύματος – και βέβαια του ελληνικού.

    Και σε άλλες περιπτώσεις έχω σημειώσει ότι ο τρόπος που πλησιάζουμε την ιστορία και τον πολιτισμό μας συχνά ανακυκλώνει την κρίση ή την επιτείνει. Οι παθογένειες μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με ένα καθαρό και ανθρώπινο τρόπο. Χωρίς αλήθεια και αγάπη, δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα της κρίσης. Και βέβαια, η βία δεν αντιμετωπίζεται με βία.

    Κάθε εποχή έχει ορισμένα έτοιμα σχήματα, συμβάσεις, που άλλοτε ανταποκρίνονται στα πράγματα και άλλοτε απλώς μας βολεύουν. Οι περισσότεροι τα δέχονται, λίγοι είναι αυτοί που τα ανατρέπουν. Η κοινωνική οργάνωση ευνοεί τα έτοιμα σχήματα, που αποτελούν το κατεστημένο σε κάθε εποχή. Και η ηθική κάθε εποχής μπαίνει σε ορισμένα καλούπια. Όταν μένουν όμως τα έτοιμα σχήματα για πολύν καιρό αμετακίνητα, δημιουργούνται προβλήματα.

    Η εποχή μας δεν ευνοεί τα έτοιμα σχήματα. Τις περισσότερες φορές αμφισβητούνται από τους νέους, γιατί ο κόσμος που δημιούργησαν οι μεγάλοι έχει τόσα προβλήματα. Μετά τους ‘πολέμους’ οι άνθρωποι είναι πιο ειλικρινείς. Γι’ αυτό και σήμερα δεν είμαστε ικανοποιημένοι με τα έτοιμα.

    Αναμφίβολα, η σημερινή παιδεία, όχι μόνο η ελληνική, είναι «παιδεία χαμηλών πτήσεων», καθώς τα εκπαιδευτικά προγράμματα παραμελούν τον παράγοντα ‘άνθρωπος’. Ουσιαστική παιδεία σήμερα μπορεί να θεμελιωθεί στη δική μας, πραγματική ζωή του νέου ελληνισμού, στο εκφραστικό του όργανο, τη γλώσσα του ελληνικού λαού και στη ζωντανή παράδοσή του.

    Μια και πασχίζουμε για την ελληνική παιδεία, είναι ανάγκη να δηλώσουμε τι κοινωνία ονειρευόμαστε, ποια θα είναι η σχέση μας με τον υπόλοιπο κόσμο, με τον οικουμενικό πολιτισμό σε αντιδιαστολή με την παγκοσμιοποιημένη αντίληψη του κόσμου μας. Ποια θα είναι η σχέση μας με την ιστορία και την παράδοσή μας, Θα τα ξεγράψουμε όλα, ή θα λάβουμε υπόψη τα ζωντανά κύτταρα και τις ζωογόνες πτυχές του πολιτισμού μας;

    Στο σύγχρονο σχολείο θέλουμε να βγαίνει η ύλη, να περνούμε, να βολευτούμε και να βολέψουμε.

    Για τι είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε κάτι; «Αυτός που δεν είναι έτοιμος να πεθάνει για κάτι, δεν αξίζει να ζει», έλεγε ο χριστιανός Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.

    Επειδή στην Ευρώπη, και στην πατρίδα μας υπάρχει χριστιανοδημοκρατική ιδεολογία σε μερικά κόμματα (είτε το λεν στο όνομά τους είτε όχι) παραθέτω ένα απόσπασμα ομιλίας μου για τις πολιτικές απόψεις των πατέρων του 4ου αιώνα:

    Το πιο σημαντικό σημείο είναι η θέση όλων των πατέρων του 4ου αιώνα στα θέματα ιδιοκτησίας και πλούτου. Να λάβουμε υπόψη ότι ζουν στις παρυφές της φεουδαρχικής και βέβαια της προκαπιταλιστικής εποχής, παρόλα αυτά οι διαπιστώσεις τους είναι εύστοχες και – θα υποστήριζα – προοδευτικές.

    Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει : «Ου κελεύομεν μη πλουτείν, αλλά κακώς μη πλουτείν, έξεστι γαρ πλουτείν, αλλά χωρίς αρπαγής και βίας». Η ιδιοκτησία συνδέεται με τη δυνατότητα παροχής βοήθειας προς τους ενδεείς. Η ιδιοκτησία καθίσταται μέσον, διά του οποίου λαμβάνει σάρκα και οστά η αγάπη προς τον πλησίον. Λέγει ο Βασίλειος«πένης εστίν ο των πολλών ενδεής. Πολλών δε ημάς ενδεείς ποιεί το της επιθυμίας ακόρεστον». Να ανακεφαλαιώσουμε δύο συμπεράσματα που απορρέουν από τις παραπάνω γενικές διατυπώσεις – διαπιστώσεις.

    1) Η ιδιοκτησία γενικά απορρίπτεται «Κοινωνίαν γαρ βίου τελειοτάτην εγώ καλώ, εν η κτήσεως μεν ιδιότης εξώρισται, γνώμης δε εναντίωσις απελήλαται».

    2) Η ιδιοκτησία και ο πλούτος εξαρτώνται από τη χρήση. Ο κύριος πράγματος απλώς «οικονόμος εστί των παρά θεού», «και γαρ ουδέν έχεις σον, ου χρήματα, ου λόγον. Το δε εμόν και το σον, τούτο ρήματά εστι ψιλά. Η δε χρήσις ση, αλλά και αύτη άδηλος».

    Ηθικά και κοινωνικά κριτήρια / όρια παίζουν κυρίαρχο ρόλο στα θέματα που δημιουργούν την αδικία και την ανισότητα στην ανθρώπινη παρουσία.

    6

    Επανερχόμαστε από κει που ξεκινήσαμε : το Δημοψήφισμα ως γεγονός και ως αφορμή να βάλουμε τα πράγματα στην τράπεζα της σκέψης και του προβληματισμού.

    Εξακολουθώ να πιστεύω στα όνειρα – ποτέ δεν τα ταύτισα με ιδεοληψίες. Όσοι/όσες έλληνες το 1800 ονειρεύονταν την ελεύθερη Ελλάδα τι ήταν;

    Εξακολουθώ να πιστεύω ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προτιμούν να συνομιλούν με όσους συνευθύνονται για την “κρίση” – γιατί έχουν τα ίδια συμφέροντα και τις ίδιες ευθύνες.

    Εξακολουθώ να πιστεύω ότι με την αντιαναπτυξιακή χρήση των χρημάτων των ευρωπαίων και των άλλων αφανών δανειστών το πρόβλημα δε λύνεται, αντίθετα μεγαλώνει.

    Εξακολουθώ να πιστεύω ότι ένα παρόμοιο πανευρωπαϊκό δημοψήφισμα σε ΟΧΙ θα κατέληγε – αυτό φοβούνται

    Νέα “Μεταπολίτευση” στην Ελλάδα / Νέα “Στροφή” στην Ευρώπη σημαίνει πως πρέπει ό,τι πήγε στραβά να διορθωθεί – να αλλάξει ο δρόμος.

    Η Ελληνική κοινωνία πρέπει να στραφεί αποφασιστικά στην πρωτογενή παραγωγή – οι ευρωπαϊκές επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων κατέστρεψε τη γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία

    Η Ελληνική κοινωνία πρέπει να στραφεί αποφασιστικά στην ολοκληρωμένη παιδεία, στη γνώση της ιστορίας και της γλώσσας, της γραμματείας και του πολιτισμού μας.

    7

Ο Γιώργος Μανιώτης στο βιβλίο του “Ρεπερτόριο της άνοιξης” που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1994 και αυτοχαρακτηρίζεται Θρίλερ, περιέχει 7 ιστορίες, στην τελευταία με τίτλο “Μυστήριο στο Πανεπιστήμιο” περιγράφονται καταστάσεις “κρίσης” μια δεκαετία πριν αυτή εκδηλωθεί ‘επισήμως’. Σκηνές από το σούπερ μάρκετ.

“Φυλακισμένες νοικοκυρές, με μουδιασμένα από την πλήξη μάτια, ανοίγουν τις θύρες της χάρτινης ψυχής τους κι αφήνουν να χυθεί μέσα τους η νόμιμη κι ακίνδυνη πολυχρωμία των τυποποιημένων αγαθών. Μεθούν και μαγεύονται. Χαίρονται και γιορτάζουν μπρος στο θρίαμβο της ποικιλίας και στην αναστάσιμη ώρα της κατανάλωσης.

Καλογυμνασμένοι μπαμπάδες με φόρμες γυμναστικής κι αθλητικά παπούτσια χαλαρώνουν και δικαιώνονται μπροστά στον παράδεισο των τροφίμων (…)

Κανείς δεν υποψιάζεται ότι αυτά που αγοράζουν μέσα στα πολύχρωμα κοτιά, κανείς, λέω, δεν υποψιάζεται ότι δεν είναι τίποτα άλλο παρά αυτά τα ίδια τα κομμάτια του εαυτού τους, όμορφα συσκευασμένα. Οι ταριχευμένες μέρες τους. Οι ταριχευμένες τους χαρές, ζωή νεκρή, συντηρημένη μέσα στην άνεση και σφραγισμένη από τη σιωπή”.

Σε άλλο σημείο της ίδιας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο, από επιστολή ενός Καθηγητή:

“ Έχω θυσιάσει πολλά στη ζωή μου για να μπορώ να στέκομαι καλοντυμενος και κάμποσο χορτάτος μέσα σ’ αυτόν το χαλασμό. Ήξερα ότι κάτι δεν πάει καλά. Είχα τη γεύση του χαλασμού στο στόμα μου, τη μυρουδιά της καταστροφής στη μύτη μου, αλλά δεν είχα καθίσει να σκεφτώ το πώς και τογιατί, μέχρι που ξαναδιάβασα πάλι όλα αυτά τα ωραία και ζεστά πράγματα, για τις μικρές κοινότητες που ζήσανε στον ίδιο αυτόν τόπο πριν διακόσια ή τριακόσια χρόνια περίπου. Ήταν κι αυτοί μέσα στο σκοτεινό αυτό παιγνίδι, μόνο που το παιγνίδι που αυτοί παίζανε δεν ήταν μια επικολυρική υπερπαραγωγή, αλλά ένα χαρούμενο και πολλές φορές αιματηρό πανηγύρι. Ήταν όλοι μζαί πιασμένοι χέρι χέρι, κι όχι ο καθένας μοναχός του. Ο νους τους θαμπωμένος από ζεστή συμπάθεια και σεβασμό για την ύπαρξη του διπλανού (…) Ζούσαν μέσα στο ίδιο λάθος που ζούμε κι εμείς, μόνον που αυτοί ήταν όλοι μαζί”. (Ευχαριστώ τη Δήμητρα που μου υπέδειξε το κείμενο).

8

Ο Γιώργος Θεοτοκάς, της περίφημης γενιάς του ’30, σε ένα κείμενό του πριν από 70 χρόνια, το Γενάρη του 1944 (τώρα στο βιβλίο του «Πνευματική Πορεία») γράφει :

«Πέρα από τα προβλήματα της στιγμής κι από τα εθνικά ή τα ιδεολογικά σύνορα, τέτοιος μας φαίνεται ο υψηλότερος ρόλος του πνεύματος στο κατώφλι των Νέων Καιρών : να πραγματοποιήσει το μεγάλωμα της ψυχής, που να χωρέσει και να ταιριάξει μέσα της την Παράδοση και την Επανάσταση, την Ανάγκη και την Ελευθερία, την Ομάδα και την Ατομικότητα, την Επιστήμη και την Ποίηση, την Τεχνική και τη Φαντασία και την καινούρια θρησκευτικότητα που διψά ο σύγχρονος άνθρωπος, – να κάνει την ψυχή ικανή να δαμάσει και να εξανθρωπίσει το εξογκωμένο, άρρωστο κορμί της κοινωνίας μας – να ξανασυνθέσει την ανθρώπινη πραγματικότητα και να δημιουργήσει την καινούρια αρμονία ανάμεσα στον Άνθρωπο και στον Κόσμο…».

*

Δίνοντας αυτό το ακατάστατο κείμενό μου στη δημοσιότητα, να μην παραλέιψω να πω ότι δεν ξέρω για πόσο καιρό διδασκόμαστε – υπάρχει και η λήθη. Ακόμη, θα είμαι πολύ χαρούμενος αν δεν αυτοδηλητηριαζόμαστε με τις απόψεις μας. Δεν είμαστε μόνο εμείς στον κόσμο τούτο.